Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон



Download 1,87 Mb.
Pdf ko'rish
bet34/83
Sana20.05.2023
Hajmi1,87 Mb.
#941637
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   83
Hibatul haqoyiq
» asari badiiy so‘z 
san’ati va o‘zbek adabiy tilining juda qimmatli yodgorligi hisoblanadi. Мазкур 
асар барчага манзур бўлган. Шунинг учун ҳам ҳазрат Навоий “Насойимул 
муҳаббат” асарида кўзи кўр бўлса-да, кўнгил кўзи очиқ, соғ кишиларга 


63 
нисбатан равшан, деб ёзади. Айни пайтда, шоирнинг туркий қавмга 
мансублигини, туркча шеър айтишда ниҳоятда моҳир бўлганлигини уқтириб 
ўтади, унинг асаридан айрим намуналар келтиради (Ҳусайн Бойқаро ўғли 
Бадиуззамонга ёзган хатларидан бирида ҳам "Ҳибатул ҳақойиқ"дан парчалар 
келтиради): Улуғлар не берса емасман дема, 
Илик сўн, оғиз ур, емасанг ема! 
Аsarning yaratilish davri haqida turli qarashlar mavjud. Malov asar tilidagi 
arxaik elementlarga qarab, uni X-XII asrlarga tegishli desa, N.A.Baskakov, Aziz 
Qayumovlar uni XI-XII asrlar, V.Nasilov esa XIII asrning I yarmida, 
Q.Mahmudov XII asr oxiri – XIII asr boshlarida yaratilgan deb ko‘rsatadilar. 
Bundan ko‘rinadiki, Adib Ahmad XII asr – XIII asrlar oralig‘ida Samarqand 
atrofidagi Yugnak shaharchasida tavallud topgan. Ilmiy jamoatchilik ahliga 
asarning 3 ta qo‘lyozma nusxasi ma’lum. Doston qo‘yozma nusxalarda “Atabatul 
haqoyiq” (haqiqatlar eshigi), “Hibatul haqoyiq” (haqiqatlar tortig‘i), “G‘ayibatul 
haqoyiq” (yashirin haqiqatlar) tarzida nomlangan. Dastlabki nusxani 1444 yilda 
xorazmlik Zaynal Obid binni Sulton Baxshi Jurjoniy Husayniy origanaldan 
ko‘chirgan bo‘lib, Istambul Ayasofiya kutubxonasida saqlanadi (uyg‘ur yozuvida). 
Ikkinchisi, 1480 yilda Shayxzoda Abdurazzoq baxshi tomonidan ko‘chirilgan, 
qayd etilgan kutubxonada saqlanadi (bu ham uyg‘ur xatida yozilib, qatorma-qator 
arab yozuvi bilan izohlab chiqilgan). Uchinchisi, arab yozuvida bo‘lib, 
Istambuldagi To‘pqopi kutubxonasida saqlanmokda. Unga Turkiya sultoni
Boyazid II (1481-1512)ning muhri bosilgan. Shunga ko‘ra asarning mazkur 
nusxasi XV asr oxiri – XVI boshlarida ko‘chirilgan, degan xulosaga kelamiz. 
Ikkinchidan, unda usmonli turk tili xususiyatlarining uchrashi turkiyada 
ko‘chirilganidan dalolat beradi
12
. Bu uch nusxa asosida turkiyalik Rashid Rahmat 
Arat 1951 yilda yodgorlikning saylanma matni va tarjimasini yaratdi. Nasilovning 
fikricha, bu tarjima u qadar muvaffaqiyatli chiqqan emas. Turkiy tillar, jumladan, 
o‘zbek tili tarixini ilmiy ravishda chuqur o‘rganishda «Hibatul haqoyiq» asari eng 
muhim manbalardan biri hisoblanadi. O‘sha davrdagi qabila tillarining xususiyatini 
12
Маҳмудов Қ. Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибатул ҳақойиқ” асари ҳақида. - Т.: Фан, 1972. – Б. 12. 


64 
aniqlash, ularning bir-biriga ta’siri, rivojlanishi, o‘zaro qo‘shilib ketishi va
markazlashishi asosida xalq (elat) tillarining, ayniqsa, o‘zbek xalq (elat) tilining 
tashkil topish va shakllanish jarayonini belgilashda bu asarning ahamiyati
nihoyatda kattadir. X-XII asrlarda maydonga kelgan asarlar bilan keyingi 
davrlarda yoki umuman, XIX asrgacha yaratilgan asarlarning tilini qiyosiy 
o‘rganish, ulardagi umumiylik va farqlarni aniqlashda ham yordam beradi. 
«Hibatul haqoyiq» asarining tili, uning leksik xususiyati, tovush tarkibi va 
grammatik qurilishi, bir tomondan, «Qutadg‘u bilig» asariga yaqinlashsa, 
ikkinchidan, «Qisasi Rabg‘uziy»ga o‘xshab ketadi. Bertels qadimgi o‘zbek adabiy 
tilidan (aniqrog‘i, eski turkiy adabiy tildan) klassik o‘zbek adabiy tiliga o‘tishda 
«Hibatul haqoyiq» ko‘prik vazifasini bajargan deb ko‘rsatadi. Bu borada 
tilshunos olim Qozoqboy Mahmudov tomonidan bajarilgan ishlar o‘zbek tili va 
adabiyoti tarixini o‘rganishda muhimdir. U 1964 yilda “Hibatul haqoyiq” tilining 
fonetik va morfologik xususiyatlari” mavzuida nomzodlik ishini yoqlagan. 1972 
yilda “Ahmad Yugnakiyning “Hibatul haqoyiq” asari haqida” nomli 
monografiyasini e’lon qilgan. Kitobda asarning fonetik va morfologik jihatdan 
tadqiq etilishi bilan birga ikkinchi nusxaning arab yozuvidagi tanqidiy matni, 
transkripsiyasi, sharh va lug‘ati berilgani o‘zbek tili tarixini yoritishda katta 
ahamiyat kasb etdi.
Darhaqiqat, asar tiliga xos lug‘aviy qatlamlar, fonetik va grammatik 
xususiyatlarning qarluq, chigil, yag‘mo, uyg‘ur tillari negizida tashkil topgan 
adabiy til bilan mushtaraklikka ega ekanligi, ayniqsa, keyingi asrlarda bitilgan 
asarlar tiliga yaqinligi kabilar eski turkiy adabiy tildan eski o‘zbek adabiy tiliga 
o‘tishda «Hibatul haqoyiq»ning ko‘prik bo‘lganligidan dalolat beradi. Asar 
o‘zining leksik xususiyatlari bilan o‘sha davrdagi eski turkiy adabiy tilining 
lug‘aviy boyligini aks ettiradi. 
Asarning tili o‘z fonetik xususiyatlari jihatidan X-XIII asrlarda yaratilgan 
yodgorliklar bilan umumiylikka ega. Shu bilan birga, eski o‘zbek adabiy tili uchun 
xarakterli bo‘lgan xususiyatlarning ham vujudga kela boshlaganligini ko‘rish 
mumkin. «Hibatul xaqoyik» asarining tilini o‘rganish unda 9 ta unli mavjud 


65 
ekanligini ko‘rsatadi. Doston tilida asosan “d” va “z” dialektiga xos so‘zlar 
uchraydi, biroq “z”ning birmuncha ustunligini ko‘rish mumkin: 
kedin
- keyin, 
adiz 
- ulug‘, 
kezim
- kiyim, 
qazg‘u
- qayg‘u, 
bo‘zun
– xalq, 
qo‘zub
– qo‘yib, 
Izi
– tangri 
va hokazo. 
Moddiy-madaniy hayotning turli sohalariga oid tushunchalarni ifodalovchi, 
hamma uchun tushunarli sanalgan leksik birliklar asar lug‘atining asosini tashkil
qiladi:
ata, ana, ezgu, bash, bezak, yavuz, yuz, kichik, kongul, yigit, sevunch, 
ulug‘
singari. Bu kabi atamalar bugungi kun uchun ham begona emas. Ayni 
paytda, qadimgi turkiy tilga aloqador leksemalar ham uchraydi: 
tamug‘
- do‘zax, 
arig‘
- foyda, 
yazuq
- gunoh, 
yag‘an
– fil, 
yarin
– erta, 
uchuz 
– arzon, 
ug‘an
– 
tangri, 
emgäk 
“mehnat, qiyinchilik”, 
arqïš
-
“karvon”.
Asarda 
Xo‘ja Arnob Arslonxo‘ja Tarxon, Umar
(barhayot), 
Usmon
(og‘ir, 
bosiq; mard, jasur), 
Ali
(eng yuksak, eng ulug‘, yuqori martabali), 
Mahmud 
Yugnakiy; Izi, Ug‘an, Bayat, Malik, Yaratqan

rasul,
habib, duo, hamd
singari 
antroponim va teonimlar ham ifodalangan. 
Adib Ahmad

Download 1,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish