Мирзо улуғбек номидаги

Россия Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишнинг назарий ва амалий жиҳатлари. Буюк рус олимларининг Ижтимой гуманитар фанларни ўқитишга қўшган хиссаси.
Россияда олий таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитишнинг шаклланиши ва ривожланиши узоқ ва машаққатли йўлни босиб ўтди. Таълим парадигмаси вақти-вақти билан турли хил омиллар таъсири остида ўзгариб турди, лекин биринчи навбатда бу ҳозирги ижтимоий-иқтисодий тузилманинг эҳтиёжларини акс эттирди. Замонавий воқеликни ҳисобга олган ҳолда, Россияда университет битирувчиси деганда, шунчаки маълум билим ва кўникмалар тўпламининг ташувчиси эмас, балки ижтимоий муносабатларнинг мураккаб тизимига жалб қилинган, сиёсий қарашга эга, ижтимоий мослашишга қодир, глобал ва миллий иқтисодий маконни яхши биладиган, умуминсоний қадриятларга содиқ бўлган шахс тушунилиши керак. Ушбу муносабатлар моҳиятига чуқур кириш ижтимоий ва гуманитар фанларни ўрганишда олинган умумий маданий қадриятлар билан аниқ тавсифланади. Бундан ташқари, ижтимоий-гуманитар фанлар мажмуаси университет талабаларида умумий фуқаролик фазилатларини (ватанпарварлик, уларнинг тарихи ва маданиятини ҳурмат қилиш) шакллантириш орқали таълим функцияларини амалга оширишга йўналтирилган бўлиши керак.
Шу билан бирга, замонавий Россияда олий таълимдаги ҳозирги ўзгаришларда биринчи навбатда, бу ижтимоий ва гуманитар фанларни ўқитишнинг қабул қилинган моделига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Россия университетларида ижтимоий ва гуманитар таълимни ривожлантириш ХVIII асрда Петр I томонидан амалга оширилган ислоҳотлар туфайли рўй берган. Ўша даврда Россияда кемасозлик, ишлаб чиқариш, металлургия саноати, халқаро савдо, қурол фабрикалари ривожлана бошлайди, давлат бошқаруви тизими қайта ташкил этилади, денгиз ва савдо флотлари пайдо бўлади. Ушбу ислоҳотларни муваффақиятли ва тезкор амалга ошириш учун эса кўплаб малакали техник ва профессионал мутахассислар керак эди. Илгариги чет эллик мутахассислардан фойдаланиш амалиёти ўрнига Пётр I касбий билим ва амалий кўникмаларни эгаллаш учун энг иқтидорли рус ёшларини Европага юборишни бошлайди. Кейинчалик эса биринчи рус касб-ҳунар мактаблари (навигация, муҳандислик ва артиллерия) ташкил этилиб, уларда нафақат техник жиҳатдан малакали мутахассисларни тайёрлаш, балки инсонпарварлик ғояларини ҳам ўқитиш жамиятнинг маданий қатламини, яъни келажакдаги рус зиёлиларини шакллантиришда жуда муҳим ҳисобланган.
Россияда олий таълимда ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитишнинг кейинги ривожланиши ХIХ-ХХ аср бошларида кўплаб таниқли олимларнинг саъй-ҳаракатлари билан боғлиқ бўлган. Масалан, В.И. Вернадский бу ҳақида шундай деб ёзган эди: “Олий таълим учта асосий вазифани бажаради. У ўсиб келаётган ёш авлодни ўқитиши, унга инсониятнинг илмий-маданий меросини етказиши ҳамда талабаларни илмий фикрлаш ва илмий ишлашга ўргатиши керак. Университет илмий изланишларнинг ўчоғи бўлиши, мустақил илмий ишларнинг маркази бўлиши керак. Ва ниҳоят, у жамиятга ва одамларга маърифат тарқатувчи, ҳаётни янада яхшилаш, янги билимларни, янги техникаларни ва фикрлашни ўргатиши керак”. Бундан ташқари, В.И. Вернадский олий таълимни ҳар қандай ташқи босим остида ривожлантириш мумкин эмас деб ҳисоблар эди. У шундай ёзади: "Буюк давлатларнинг асосий вазифаларидан бири мустақил ва эркин таълим бериш ва таълим олиш имкониятларига эга олий таълим тизимини яратишдир.. Ушбу тамойилни тушунтириш олий таълимнинг минг йиллик тарихига хос хусусиятдир".
Ҳозирги кунда олимлар Россия Олий таълим тизимидаги ижтимоий ва гуманитар билимларни тарғиб қилиш соҳасида маълум прогрессив силжишларга қарамай, бир қатор муҳим муаммолар мавжудлигини айтишмоқда. Унга кўра, Россия олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичидаги асосий муаммо замонавий меҳнат талабларига жавоб берадиган бўлажак кадрларни ўқитишнинг ижтимоий, илмий ва гуманитар концептуал моделини қуришдир.
Бунда биринчидан, таълимда ижтимоий, гуманитар ва иқтисодий билимларни тақдим этишнинг ўзига хос хусусиятларини акс эттирадиган (олий таълим, бизнес вакиллари, таълим хизматларидан фойдаланувчи ва ҳоказоларнинг кенг муҳокамаси асосида) тушунча етишмайди.
Иккинчи қийинчилик бу умуман мутахассисликлар, академик фанлар ва курслар таркибидаги ўзгаришлар, шунингдек уч босқичли "бакалавр - магистр - аспирантура" тизимига ўтиш муносабати билан ўқув жараёнининг қабул қилинган қайта таркибий тузилиши бўлиб, бу ўқиш вақтини тақсимлаш муаммоларини, айниқса бакалавр даражасида янада кучайтирди.
Учинчи муаммо эса талабаларга маълум бир соҳада билим олиш ва мустаҳкамлаш эмас, балки академик қарзларни ёпиш учун туртки берадиган балл-рейтинг тизимини кенг жорий этилишидир.
Тўртинчидан, талабаларнинг мустақил ишлари ҳажмининг ошиши. Умуман олганда, ўз-ўзини тарбиялашнинг мақсадга мувофиқлигини эътироф этган ҳолда, ижтимоий ва гуманитар блокнинг асосий вазифаси асосан таълим эканлигини ҳисобга олсак, бундай ёндашув керакли самара бермайди.
Бешинчидан, замонавий Россияда таълим товар турига айланди. Шунинг учун ушбу янги бозор субъектлари ўртасидаги барча муносабатлар бозор иқтисодиёти қонунларига мувофиқ қурилган. Талабанинг асосий мақсади, ғайрати, мотивацияси минимал харажатлар эвазига олий маълумот дипломини олиш бўлиб қолган бир пайтда деярли ҳеч ким "ўрта мактаб битирувчиси"нинг якуний маҳсулотига, яъни билим ва кўникмаларига қизиқмайди.
Олтинчидан, университетларнинг ўқув жараёни соҳасидаги молиявий ва ташкилий имкониятларида деярли ҳар хил чекловлар мавжуд (ўқитувчиларни дарс машғулотларидаги юкламаси муаммолари, ўқув хоналари етишмаслиги, техник ўқув қўлланмаларининг этишмаслиги ва бошқалар).
Еттинчидан - техник университетларда таълим соҳасини чеклаб, кераксиз деб ижтимоий-гуманитар ва иқтисодий фанларга нисбатан педагогик техник ҳамжамиятнинг психологик қаршилигини енгиб ўтиш зарурати туғилди.