Микрозарраларнинг

[9].
Кейинчалик Эйнштейн (1905) ушбу элементар энергия пор-
циясини 
“квант”
деб атаган, Ж.Льюис эса уни ёруғлик квант-
лари учун 
фотон
”
 (
1926) деб номлаган эди [8,9,10]. Эйнштейн 
фотоэффект ҳодисасини тушунтиришда ёруғликни денгиз 
тўлқинларидан кўра кўпроқ артиллерия снарядларига ўхшатди 
ва “ҳар бир снаряд-квант, энергияси етарлича бўлганда, атомдан 
фақат биттагина электрон уриб чиқариши мумкин, энергиянинг 
ортган қисми эса металлдан чиқиб олган электроннинг макси-
мал кинетик энергияси сифатида намоён бўлади” дейди. Эйн-
штейн фикрига кўра, фотон энергияси унинг частотаси билан 
Е=hν орқали боғланган бўлса, унинг импульиси тўлқин вектори 
k 
орқали қуйидагича боғланади: 
P 
= h
k
. 
Ушбу ифодалар, Эйн­
штейн фикрича нурланиш жараёниниг эмас, балки нурла­

---

8
ниш ўзининг
 
хусусиятидир
. 
Демак, электромагнит нурланиш 
тўлқинлари квантлардан­фотонлардан иборат экан[10].
Шундай қилиб, Эйнштейн Планк назариясини ривожлантир-
ди: квантлар назариясини ёруғликнинг 
нурланиши, тарқали­
ши, ютилиш
и
 
ҳодисалари учун ҳам умумлаштирди. Натижа-
да, квант физикасига асос солинди. Ёруғликнинг сочилиши 
ҳам квант хусияти билан аниқланишини кўрсатадиган яна бир 
тажрибани А. Комптон амалга оширди. А. Комптон 1923 йили 
рентген монохроматик нурланишнинг енгил атомлар (парафин, 
бор)да сочилишини кузатар экан, сочилган нурлар таркибида 
дастлабки нурлар билан бир қаторда 
узун тўлқин узунликли 
нурлар ҳам борлигини аниқлади. Тажрибалар шуни кўрсатдики, 
дастлабки тушаётган нур билан сочилаётган нур тўлқин узунли-
клари фарқи ∆λ дастлабки нур тўлқин узунлигига ҳам сочувчи 
муҳит табиатига ҳам боғлиқ бўлмасдан фақат сочилиш бурчаги-
гагина θ боғлиқ бўлади. Классик физика тасаввурларига биноан 
муҳитга тушган электромагнит тебранишлари муҳит атом, моле-
кула ёки электронларини маълум бир частота билан тебраниш-
га мажбур қилади. Натижада, муҳит иккиламчи электромагнит 
тўлқинлар тарқата бошлайди. Бунда ҳосил бўлган иккиламчи 
электромагнит тўлқинлар частотаси бирламчи тўлқинларники 
билан айнан бир хил бўлиши керак эди.
Демак, А.Комптон тажрибасини фақат квант физикасига асо-
сланиб, яъни тарқалаётган, муҳитга тушган ва сочилган элек-
тромагнит нурланиш квант (зарра) хусусиятига эга эканлигини 
эътиборга олган тақдирдагина тушунтириш мумкин.