Микрозарраларнинг

ёруғлик фотонлари ҳам, материя тўлқинлари ҳам 
реал мавжуд бўлмоғи лозим
. “Материя тўлқинлари” мавжуд 
экан у ҳолда, уни кузатиш ҳам, ўлчаш ҳам мумкин бўлади. 
Ҳақиқатдан ҳам, де-Бройль гипотезасидан уч йил ўтиб, микро-
зарралар дифракцияси кузатилди ва тўлқин узунлиги ўлчанди.
Бу билан электрон тўлқинми ёки заррами деган саволга жа-
воб топилдими? Савол янада мураккаблашди: нима тўлқин ху-
сусиятга эга? Электронми ёки электронлар дастасими? Электрон 
тўлқин хусусиятига эга бўлса уни тўлқин билан алмаштириш 
Электронларнинг фотопластинкалардаги тақсимотлари: 
а
) кам электронлар тушган ҳол; 
б
) кўп сондаги электронлар
тушган ҳолат[15].

---

13
мумкинми? Ёки тўлқин пакети билан алмаштириш керакми? 
Юқоридаги тажрибаларда дифракцион панжарага электронлар 
дастаси туширилган эди. В.А. Фабрикант 1948 йили тажрибани 
икки хил усулда бажаришни таклиф қилди [8,11,12,15]: 
1) тирқишга электронлар дастаси туширилади ва экранда 
дифракцион манзара кузатилади (2-расм); 
2) электронлар дастаси шу даражада сийраклаштириладики, 
бунда икки электрон орасидаги вақт, электроннинг ускуна ичи-
да ўтиш вақтидан 10
4
марта катта бўлган, бу ҳолатда электронни 
тирқишдан якка-якка ўтади дейиш мумкин бўлади. Кейинчалик, 
дифракция ҳодисаси нейтронлар, протонлар, атомлар ва хаттоки 
молекулалар учун ҳам ўринли эканлиги маълум бўлди[7]. Қи-
зиғи шундаки, тажрибанинг иккинчи вариантида ҳам, экспози-
ция вақти маълум бир қийматга етганда яна биринчи вариантда-
гидек дифракцион манзара ҳосил бўлади. Бу тўлқин хусусиятига 
ҳар бир электрон эга деган натижани беради. Шундай бўлса 
электронни бирор тўлқин ёки тўлқин пакети билан алмаштириш 
мумкинми? Олиб борилган хисоб-китоблар электронни бирор 
тўлқин билан ҳам, тўлқин пакети билан ҳам алмаштириб бўл-
2-расм. 
Тирқишдан ўтган электронлар ҳосил қилган дифракцион 
манзара. 1- ва 2-тасмасимон тирқишлар[15].

---

14
маслигини кўрсатади. Чунки, тўлқин пакети ҳам фазода жуда 
қисқа вақт (10
-26
c) ичида тарқалиб кетар экан.
Ҳозирги замон квант физикаси тасаввурларига биноан элект-
рон тўлқинми ёки заррами деган саволнинг ўзи ноўрин. Элект-
рон биз классик физикада билган зарра ҳам эмас, тўлқин эса биз 
классик элетродинамикада билган тўлқин ҳам эмас, у квантмеха-
ниқ объектдир. 
Уни фазонинг маълум бир соҳасида топиш эҳтимолинигина 
тўлқин функция модули квадратига караб баҳолаш мумкин хо-
лос. Демак, дифракцион манзарани берувчи нуқталар тўплами 
электронни экраннинг шу нуқтасига тушиши эҳтимолини берар 
экан. Демак, электроннинг ўзи эмас, балки уни фазода топиш 
эҳтимоли тўлқин хусусиятига эга экан деган хулосага келиш 
мумкин. 
Лекин, “зарра” деганда биз классик физикада билган зарра, 
“тўлқин” деганда эса биз классик электродинамикада билган 
Максвелл тўлқинлари тушинилмаслиги керак. Немис физиги 
М. Борн 1926 йили қуйидаги фикрга келди: “материя тўлқинла-
ри” бу “эҳтимоллик тўлқинлари”дир. Чунки, у айрим электрон-
нинг ҳаракатини, жумладан, унинг фотопластинканинг маълум 
нуқтасига тушиши эҳтимолини характерлайди.