Mikrobiologiya

56
Muhitlarni voronka, uchi Mor qisqichi bilan qisilgan rezina naycha
orqali yoki o‘lchamli buretka, dozator, shpris-piðetka va boshqalar
yordamida  quyiladi.  Idishlar  paxta-doka  qopqoqlar  bilan  yopilib,
ustidan qog‘oz qalpoqcha bilan yopiladi.
Sterilizatsiya
Oziqa muhitlarni sterilizatsiya qilish ularning tarkibiga bog‘liq.
Ularni sterilizatsiya qilish tartibi 4-jadvalda ko‘rsatilgan.
4-jadval
Oziqa muhitlarni sterilizatsiya qilish
a
q
i
z
O
ti
h
u
m
a
z
il
ir
e
t
S
t a
y
is
i
b
it
r
a
t
i
m
o
n
g
n
i
n
b
o
b
s
A
t
a
r
o
r
a
H
t
q
a
V
a
q
i
z
o
y
i
d
d
O
it
i
h
u
m
a
q
i
z
o
b
a
k
k
a
r
u
M
ir
a
lt
i
h
u
m
.
1
,i
lt
u
s
,i
l
d
o
v
e
l
g
U
il
a
n
it
a
l
e
j
.
2
il
b
o
d
r
a
z
(
il
li
s
q
O
h
c
i
z
il
m
u
x
u
t
i
k
o
y
)
r
a
lt
i
h
u
m
.
3
q
u
y
u
s
il
li
s
q
O
r
a
lt
i
h
u
m
v
a
l
k
o
t
v
A
g
n
i
n
v
a
l
k
o
t
v
A
m
a
k
h
a
m
i‘
g
o
q
p
o
q
y
n
a
d
s
a
m
li
p
o
y
o i
k
x
o
K
i
b
o
b
s
a
x
o
K
i
h
c
v
u
ti
v
I
i
b
o
b
s
a
i
m
o
m
m
a
h
v
u
S
r
o
t
a
v
it
k
a
n
i
i
k
o
y
i
b
o
b
s
a
1
(
C
°
0
2
1
)
m
t
a
‘
g
u
b
(
C
°
0
0
1
)
i
m
i
q
o
C
°
5
8
—
0
8
C
°
5
9
C
°
8
5
a
q
i
q
a
d
0
2
a
q
i
q
a
d
0
6
—
0
3
3
-
‘
o
b
-
b
il
‘
o
b
(
n
u
k
a
z
il
ir
e
t
s
b
il
t
,
a
y
is
n
u
k
3
n
a
d
t
a
o
s
1
)
t
a
o
s
1
t
a
o
s
1
(
n
u
k
4
—
3
t
e
k
-
a
m
t
e
k
)
Òayyorlangan  muhitlarning  sterilligini
nazorat qilish:
A. Steril muhitlar termostatda ikki kunga qoldiriladi, vaqt o‘tgach,
olib tekshiriladi. Agar muhitimizda mikrob kulturasi o‘smagan bo‘lsa,
oziqa muhit steril hisoblanadi.
B. Kimyoviy nazorat. Oziqa muhitining pHi, penton, azot xloridlari
aniqlanadi, ularning miqdori retseptdagi ko‘rsatkichlarga to‘g‘ri kelishi
lozim.
D. Biologik nazorat — tayyorlangan muhitlarga tanlangan maxsus
mikrob kulturasi ekiladi. Agar mikrob kulturasi o‘ssa, demak, oziqa
muhit mikroblarning o‘sishi uchun layoqatli hisoblanadi.

57
1. Oziqa muhitlarning pH qanday aniqlanadi?
2. Ko‘pgina patogen mikroblar uchun oziqa muhitning pH qanday
bo‘lishi lozim?
3. Agarli muhitlar qanday haroratda eirydi va zichlanadi?
4. Oksidli va uglevodli muhitlar quyiladigan laboratoriya idishlari
qanday tayyorlangan bo‘lishi lozim?
Ekish usullari
Ekish bakteriologik tekshirishning asosiy bosqichi hisoblanadi.
Òekshirish materiali, maqsad va oziqa turiga qarab turli xil usullarda
ekiladi. Ularning maqsadi qo‘shimcha, begona mikroblar ekilishidan
himoya qilishdan iborat. Shuning uchun havoni ortiqcha harakatga
keltirmasdan tez ishlash lozim bo‘ladi. Ekish vaqtida gaplashishga
ruxsat etilmaydi. Oziqa muhitga ekishni boksda bajarish maqsadga
muvofiqdir.
Diqqat! Zararli material bilan ishlayotgan vaqtda shaxsiy xavf-
sizlik qoidalariga rioya qilishni unutmang!
Probirkadan probirkaga ekish: o‘sgan mikrob kulturalar probirka
va oziqa muhitli probirka biroz egilgan holda chap qo‘lning katta va
ko‘rsatkich barmoqlari orasida ushlanadi, probirkalar uchi bir tekis-
likda turishi kerak. Mikrob kulturali probirka o‘ziga yaqin tomonda
ushlanadi. Bakteriologik qovuzloqni o‘ng qo‘lda ruchka ushlangandek
ushlanadi va avval tik, so‘ng gorizontal holda cho‘g‘lantiriladi. O‘ng
qo‘lning kaft cheti va kichik barmoq bilan probirkalar qopqog‘i bir
vaqtning o‘zida ochiladi. Probirkalar qopqog‘i siltanib tortilmasdan,
burab  asta  ochilishi  lozim.  Ularning  og‘zi  alangadan  o‘tkaziladi,
cho‘g‘lantirilgan bakteriologik  qovuzloq alanga ustida probirka ichiga
kiritiladi, devorida sovitiladi, tekshirilayotgan materialdan ozgina olib,
asta-sekin oziqa muhitli probirkaga solib ekiladi.
Òekshirish materiali suyuq oziqa muhitiga probirka devoriga surtilib,
muhit bilan yuvilib, chayqatib ekiladi.
Suyuq oziqa muhiti tampon yordamida ekilganda, tampon oziqa
muhitga  cho‘ktiriladi  va  3—5  sek  chayqatiladi.  Zich  oziqa  muhit
ekilayotgan  tamponning  hamma  tomoni  aylantirilib  oziqa  muhit
yuzasiga surtiladi, ekib bo‘lingach tampon laboratoriyaga olib kelingan
probirkaga solinadi va avtoklavda zararsizlantiriladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

58
Diqqat!  Muhit  to‘kilib  ketmasligi  yoki  probirka  qopqog‘ini
namlamasligi lozim.
Qiyshiq agarga ekish. Cho‘g‘lantirilgan bakteriologik qovuzloq
yordamida olingan material qiyshiq agarning kondensatsion suyuqligiga
aralashtiriladi va oziqa muhit yuzasiga shtrixsimon holda yuqoriga qarab
ekiladi. Òik agarga tekshirish materiali bakteriologik qovuzloq yordamida
(ukol) sanchib ekiladi. So‘ng alangadan o‘tkazilib yopiladi va bakte-
riologik qovuzloq cho‘g‘lantiriladi.
Suyuq materialni steril piðetka yordamida ekish mumkin. Ekib
bo‘lgach, piðetkani dezinfeksiyalovchi moddaga solib qo‘yiladi.
Probirkadagi  muhitga  Petri
kosachasidagi  kulturadan  olib  ekish
Petri kosachasidagi o‘sgan kultura kosachasining orqa tomonidan
qalamcha  yordamida  belgilanib  olinadi  va  o‘rganiladi,  so‘ngra
kosachaning qopqog‘i yuqoriga qilinib oldinga qo‘yiladi. Bakteriologik
qovuzloq avval tik, keyin gorizontal holda cho‘g‘lantirilib, mikrob
kulturasini o‘smagan yerga tekkizilib sovitiladi, so‘ng bakteriologik
qovuzloq yordamida belgilangan shubhali koloniyaning yarmi olinadi
va kosachaning qopqog‘i yopilib, so‘ng chap muhitli probirkaga yuqorida
aytilgandek  ekiladi.  Petri  kosachasi  to‘nkarib  qo‘yiladi,  qovuzloq
cho‘g‘lantiriladi.
Petri kosachasidan agarga ekish.
Shpatel bilan ekish
Shpatel bir uchi uchburchak shishali yoki metall naycha. Chap
qo‘lning bosh va ko‘rsatkich barmog‘i yordamida Petri kosachasining
qopqog‘i ochiladi. Òekshirish materiali olingan shpatel kosacha ichiga
kiritiladi va shpatelda tekshirish materiali qolmaguncha aylanma harakat
qilib ekiladi. So‘ng shpatel kosacha ichidan chiqariladi va kosacha
qopqog‘i bekitiladi. Shisha shpatel dezinfeksiyalovchi moddaga solinadi,
metall shpatel esa spirt lampasi alangasida cho‘g‘lantiriladi.
Qovuzloqda ekish
Oz miqdorda ekiladigan material (ayrim hollarda ekiladigan ma-
terial steril izotonik eritmada yoki sho‘rvada aralashtiriladi) bakte-
riologik qovuzloq yordamida Petri kosachadagi agarning chetiga surtib
olinadi va qovuzloq uzilib kosachaning u devoridan bu devoriga qarab
shtrix holda ekiladi, ortiqchasi alangada kuydiriladi.

59
Sektorlab ekish
Petri kosachasi orqa tomondan qalamcha bilan sektorlarga bo‘linadi.
Bakteriologik  qovuzloqqa  u  chiziqdan  bu  chiziqqa  qarab  ekiladi.
Ekilayotgan vaqtda chizig‘idan o‘tib ketmaslikka e’tibor berish lozim.
Òampon  yordamida  ekish — tekshirilayotgan  material  olingan
tampon, og‘zi biroz ochilgan Petri kosachasiga aylanma harakatda
oziqa muhit yuzasiga surtiladi.
Gazon  usulida  ekish — 1  ml  (20  tomchi)  suyuq  kultura  (agar
zich muhitidagi kultura bo‘lsa, uni steril fiziologik eritmada yoki sho‘rvada
suyultirib olinadi) Petri kosachadagi agarning yuzasiga quyilib, hamma
qismiga yoyiladi. Petri kosachasi biroz qiyshaytirilib, piðetka yordamida
ortiqchasi olib, dezinfeksiyalovchi moddaga tashlanadi.
Piðetkani ham dezinfeksiyalovchi moddaga tashlanadi. Òekshiri-
layotgan suyuq kultura yoki suyultirilgan kultura steril Petri kosachasiga
quyiladi va kosachaga yoyiladi. Uning ustiga eritilgan va 4—5°C gacha
sovitilgan  15—20  ml  agar  quyiladi.  Yaxshilab  aralashtirish  uchun
kosachani  sekin-asta  chayqatib  aylantiriladi.  Kosachadagi  agar
qotguncha stol ustida qoldiriladi. Ekilgan kosachalarning orqa tomoniga
yozilib, termostatga 37°C da to‘nkarib qo‘yiladi.
1. Oziqa muhitga ekilayotganda aseptik sharoit kerakmi? Buni isbotlab
bering.
2. Òekshirilayotgan materialni ekib bo‘lgach, ish stoli qanday zarar-
sizlantiriladi?
Mikroorganizmlar sof kulturasini
ajratib olish usullari
Suyuq va zich oziqa muhitida o‘sgan bir turdagi mikroorganizmlar
to‘plamiga sof kultura deyiladi.
Òekshirilayotgan  materialning  xossasi  va  tekshirish  maqsadiga
ko‘ra, sof kulturani qator usullarda ajratib olish muhitida o‘stirilgan
koloniyadan foydalaniladi. Koloniya deb, bir dona mikrobning bo‘linib
ko‘payishi natijasida hosil bo‘lgan mikroblar to‘plamiga aytiladi.
Sof kulturani ajratib olish bosqichlari:
1-kun — alohida koloniyalarni ajratib olinadi. Òekshirish materiali
qovuzloq, piðetka, shisha tayoqcha yordamida Petri kosachasidagi
agar ustiga tomiziladi. Shpatel yordamida tekshirilayotgan material
ekiladi, so‘ng shpatelni cho‘g‘lantirmasdan 2 va 3-kosadagi agarlarga
?
Nazorat  uchun  savollar

60
ekiladi. Bunday ekilganda birinchi kosachaga ko‘proq, ikkinchisiga
kamroq, uchinchi kosachaga undan ham kam tekshirilayotgan mate-
rial tushadi.
Bakteriologik qovuzloq yordamida ham alohida koloniyani ajratib
olish mumkin. Buning uchun tekshirish materiali fiziologik eritmada
yoki  sho‘rva  yordamida  eritiladi,  so‘ng  ketma-ket  3  ta  agarga
cho‘g‘lantirmasdan ekiladi. Bu usul Drigalskiy usuli deb ataladi. Ekilgan
kosacha termostatda 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kun — kosachalardagi mikrobning o‘sishi o‘rganiladi. 1-kosa-
chada mikroblar qo‘shilib o‘sadi. Shuning uchun koloniyani alohida
ajratib olishning iloji bo‘lmaydi, 2 va 3-kosachalarda alohida koloniyalar
hosil bo‘ladi. Bu koloniyalarni oddiy ko‘zda, lupa, mikroskopning
kichik obyektivida, ayrim hollarda sterioskopik mikroskop yordamida
o‘rganiladi. Kerakli koloniyani kosachaning orqa tomonidan belgila-
nadi  va  sof  kulturasini  ajratib  olib,  qiyshiq  agarga  olib  ekiladi.
Ekkanimizni termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Diqqat! Qiyshiq agarga faqat alohida koloniyadan olib ekish lozim.
3-kun.  Qiyshiq  agarda  o‘sgan  kulturani  o‘rganiladi.  Surtma
tayyorlanadi, bo‘yalib mikroskop ostida o‘rganiladi, agar bir turdagi
mikroorganizmlar ko‘rinsa, sof kultura ekilganiga ishonch hosil qilinadi
va  xossalari  o‘rganiladi.  Ma’lum  manbalardan  ajratib  olingan  va
o‘rganilgan kulturaga shtamm deyiladi.
Qondan (gemokultura) sof kultura ajratib olish uchun u suyuq
muhitga, ya’ni steril sharoitda olingan 10—15 ml.li suyuq muhitga
ekiladi. Qonda mikroblar kam bo‘lgani uchun shunday qilinadi. Qonni
1:10 qilib suyuq muhitga ekiladi. Shunday qilib, qonni suyultirishga
erishamiz (suyultirilmagan qon mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi). Kolbadagi ekilgan muhitimizni termostatda qoldiramiz.
Bir kundan so‘ng kolbada o‘sgan kulturadan olib, alohida koloniya
hosil qilish uchun Petri kosachadagi agarga ekamiz. Kerak bo‘lgan
hollarda 2—3 kundan keyin qaytadan olib ekiladi.
Siydik, oshqozon yuvindisi va boshqa suyuqliklardan sof kultura
ajratib  olish  uchun  ular  aseptik  sharoitda  sentrifuga  qilinadi.  Sof
kulturani ajratib olishning qolgan ishlari yuqorida bayon etilgandek
olib boriladi.
Sof kulturani ajratib olish uchun elektiv muhitlar qo‘llaniladi.
Uni ajratib olishda biologik usuldan ham foydalaniladi. Masalan, spora
hosil qiluvchi bakteriyalarni ajratib olishda tekshirilayotgan material
80°C  haroratda  10  daqiqa  qizdiriladi,  bunda  vegetativ  mikroorga-
nizmlar nobud bo‘ladi. Kislota va ishqorga chidamli sil qo‘zg‘atuvchisi-

61
ning sof kulturasini ajratib olish uchun mana shu moddalar yordamida
qo‘shimcha mikroorganizmdan ozod bo‘linadi. Pnevmokokk va toun
yotgan material yuboriladi. Ularning organizmida bu qo‘zg‘atuvchilar
tezroq bo‘linib ko‘payadi.
Ilmiy  tekshirish  ishlarida,  asosan,  genetik  tekshirishlarda  bir
hujayradan kultura ajratib olinadi. Bunday kulturani klon deyiladi.
Ularni  olishda  mikromaniðulator — mikroskop  o‘lchamli  asboblar
(igna, piðetka) bilan ta’minlangan asbobdan foydalaniladi. Ushlagich
yordamida, mikroskop nazoratida bu asbob osilgan tomchi preparatiga
solinib, kerakli 1 dona hujayra ajratib olinadi va u oziqa muhitiga ekiladi.
Ajratilgan  kulturani  o‘rganish
Ajratib olingan mikrob kulturasini morfologiyasi, harakatchanligi,
tinktorial  xossasi,  oziqa  muhitlarda  o‘sishi  (kultural  xossasi),
fermentativ  faolligi  va  qator  boshqa  xossalarini  o‘rganish  shu
mikrobning avlodi, turi, tiði va kichik tiðlarini aniqlashga yordam
beradi. Bu mikroorganizmlarning identifikatsiyasi, ya’ni farqlash deyi-
ladi.  Mikroorganizmlarni  farqlash  infeksiyaning  kasallik  diagnos-
tikasida, infeksiya manbai hamda uning tarqalish yo‘llari va qator
boshqa ilmiy-amaliy tekshirishlarda katta yordam beradi.
Kultural xossasi
Barcha mikroorganizmlar oziqa muhitlarda turlicha o‘sadi. Bu ularni
farqlashda — differensiyasida  xizmat  qiladi.  Ayrimlari  oddiy  oziqa
muhitlarida yaxshi o‘sadi, boshqalari oziqa muhitga talabchan, faqat
maxsus muhitlarda o‘sadi. Mikroorganizmlar oziqa muhitida ko‘p,
o‘rtacha yoki kam o‘sishi mumkin. Pigment hosil qiluvchi mikroor-
ganizm kulturalari turli xil rangda bo‘lishi mumkin. Stafilokokk oq,
sariq,  tillarang,  yashil  tayoqchalar  ko‘k-yashil  pigmentlarni  hosil
qiladi, faqat koloniyanigina emas, balki oziqa muhitning rangini ham
o‘zgartiradi.
Zich  oziqa  muhitida  mikroorganizmlar  ekilayotgan  materialning
miqdoriga qarab qo‘shilib ketgan yoki alohida koloniya hosil qilib o‘sadi.
Koloniyalar quyidagi xossalariga ko‘ra xarakterlanadi. Kattaligi millimetr
qog‘oz yoki chizg‘ich yordamida aniqlanadi. Ular yirik (4—5 mm va
undan katta diametrga ega), o‘rtacha 2—4 mm, kichik (1—2 mm) va
nuqtasimon (1 mm kam) bo‘ladi.
Formasiga (shakliga) ko‘ra, ikki xil bo‘ladi: S shaklli — yumaloq,
bo‘rtib chiqqan, chetlari tekis va R shaklli — notekis, chetlari g‘adir-
budur, yassi koloniyalar. Chetlari mikroskop ostida yoki lupa yordamida

62
aniqlanadi. Òekis,  g‘adir-budur,  to‘qilgan  ro‘molchaga  o‘xshash,
ildizsimon va boshqacha bo‘lishi mumkin.
Yuzasi — oddiy  ko‘z  yoki  lupa  yordamida  aniqlanadi;  silliq,
burushgan, quruq, yaltiroq, jilosiz, g‘adir-budur bo‘ladi. Òiniqligi —
tiniq, xira bo‘ladi. Zichligi darajasi (konsistensiyasi) — bakteriologik
qovuzloq yordamida aniqlanadi; qaymoqsimon, sochiluvchan va shilliq
cho‘ziluvchan bo‘ladi. Rangi — pigment hosil qilishiga bog‘liq, oqish-
sariq, tillarang (stafilokokk) va boshqa ranglarda bo‘lishi mumkin. Suyuq
oziqa  muhitida  mikroorganizmlar  bir  xilda  loyqalanib,  cho‘kma
donador, changga o‘xshash, paxtasimon yoki nozik, burushgan, qo‘pol
parda hosil qilib o‘sadi.
Harakatchan  mikroorganizmlar  yarimsuyuq  muhitga  sanchib
ekilganda yoyiladi, o‘sadi, harakatsizlari sanchib ekilgan yeridagina
o‘sadi,  qolgan  qismi  tiniq  qoladi. Mikroorganizmlarning  kultural
xossalari  oddiy  ko‘z,  lupa,  mikroskopning  kichik  obyektivi  yoki
stereoskopik mikroskop ostida o‘rganiladi.
Morfologik xossasi
Mikroorganizmlarning  morfologik  xossasini  o‘rganish  ham
mikroorganizmlar  differensiatsiyasiga  xizmat  qiladi.  Morfologiyasi
bo‘yalgan  preparatlar  o‘rganiladi.  Hujayraning  shakli,  o‘lchami,
ularning preparatda joylanishi, spora, kapsula, xivchinlarining borligi
aniqlanadi.  Preparatlarni  bo‘yalganda,  mikroblarning  bo‘yoqlarga
nisbatan  munosabati  (tinktorial  xossasi) — bo‘yoqlarni  yaxshi  yoki
yomon qabul qilishi, differensial bo‘yoqlarga qanday munosabatdaligi
(Gram,  Sil-Nilsen  va  boshqalarda  qanday  bo‘yaladi)  aniqlanadi.
Mikroblarning harakatchanligini bo‘yalmagan preparatlar yordamida
aniqlash  mumkin.  Òiriklikka  oid  bo‘yoqlar  mikroorganizmlarning
harakatchanligini yoki o‘lik hujayralarni farqlash, ularning bo‘linib,
ko‘payishini kuzatishga imkon beradi.
Fermentativ faolligi
Mikroorganizmlarning fermentativ faolligi boy va xilma-xildir. Mana
shu xossasi bo‘yicha mikroblarning turi va tiðigina emas, balki ularning
biovariantlarini ham aniqlash mumkin. Mikroblarning asosiy fermentativ
xossalarini va ularning sifatini aniqlash usullarini ko‘rib chiqaylik.
Uglevodlarni parchalash (saxarolitik faolligi), ya’ni shakar va ko‘p
atomli spirtlarni kislota yoki kislota va gazgacha parchalanish xossasini
u yoki bu uglevod va indikator saqlovchi Gissa muhitlarida o‘rganiladi.
Saxarolitik fermentlar ta’sirida uglevodlar kislotagacha parchalanadi,
kislota ta’sirida indikator o‘z rangini o‘zgartiradi, natijada, muhit ham

63
o‘z  rangini  o‘zgartiradi. Mikroblar  bu  uglevodni  parchalamasa,
muhitning rangini o‘zgartirmaydi. Gazgacha parchalanganini suyuq
muhitlarda suzgichlarda gaz to‘planishi yoki zich muhitlarda pufak-
chalar hosil bo‘lganligidan bilishimiz mumkin. Suzgich bu bir uchi
kavsharlangan shisha naycha bo‘lib, u oziqa muhitiga sterilizatsiya
qilishdan avval solib qo‘yiladi. Mikroblar saxarolitik faolligini Endo,
EMS,  Ploskiryov  muhitlarida  ham  o‘rganish  mumkin.  Muhit
tarkibidagi  laktozani  mikroorganizmlar  kislotagacha  parchalaydi,
kislota ta’sirida rangsiz fuksin o‘z rangini o‘zgartiradi, natijada, muhit
va  koloniya ham o‘z rangini o‘zgartiradi. Laktozani parchalanmaydigan
mikroorganizmlarning koloniyalari rangsiz bo‘ladi.
Amilaza  hosil  qiladigan  mikroorganizmlar  kraxmalli  muhitda
o‘sganda  kraxmalni  parchalaydi.  Kraxmal  parchalaganini  aniqlash
uchun unga bir necha tomchi Lyugol eritmasi tomizilganda, muhitning
rangi o‘zgarmaydi. Kraxmal parchalanmasa Lyugol eritmasi tomizil-
ganda ko‘k rangga aylanadi.
Proteolitik  (ya’ni  oqsillarni,  poliðeptidlarni  va  boshqalarni
parchalash)  xossasi.  Mikroblarning  bu  xossasi  jelatinali,  sutli,
zardobli, peptonli muhitlarda o‘rganiladi. Mikroblar jelatinali muhitda
o‘sgan jelatinani fermentlashi natijasida muhitni suyultiradi. Kazein-
ni parchalovchi mikroblar sutni peptonlaydi, sut iviydi. Pepton par-
chalanganda indol, vodorod sulfid, ammiak ajraladi. Ularning hosil
bo‘lishini  indikator  qog‘oz  yordamida  aniqlash  mumkin.  Ma’lum
eritmalar filtr qog‘ozga shimdiriladi, quritiladi va 5—6 sm uzunlikda
qirqiladi,  mikrob  kultura  GPSh  ga  ekilgandan  so‘ng  qopqog‘iga
o‘rnatiladi (qistirib qo‘yiladi). Òermostatda o‘stirilgandan so‘ng natija
o‘qiladi. Pepton amiakkacha parchalansa qog‘oz ko‘k rangga kiradi.
Vodorod sulfidgacha parchalanishi natijasida 20 % qo‘rg‘oshin asetat
eritmasi va natriy gidrokarbonat shimdirilgan qog‘oz qo‘rg‘oshin sulfid
hosil bo‘lishi natijasida qora rangga kiradi, indol hosil bo‘lishi bilan
oksalat kislota shimdirilgan qog‘oz qizil rangga kiradi.
Yuqorida aytilgan muhitlardan tashqari, mikroblarning turli xil
substratlarga parchalanishini ma’lum reaktivlar shimdirilgan qog‘oz
disklari yordamida aniqlash mumkin. Zich yoki suyuq muhitga qog‘oz
disklari  solinadi,  37°C  haroratda  3  soat  termostatda  saqlangandan
so‘ng olib tekshiriladi. Qog‘oz diskning rangi o‘zgarganiga qarab ugle-
vod, oqsil, aminokislota va boshqalarning parchalanganligini bilishi-
miz mumkin.
Gemolitik  (eritrotsitlarni  parchalash)  xossasi  qonli  muhitlarda
o‘rganiladi. Suyuq muhitlar bunda tiniq qoladi, zich oziqa muhitida
koloniya atrofida tiniq rangsiz zona hosil bo‘ladi. Metgemoglobin hosil
bo‘lsa, koloniya atrofida yaxshilanuvchi soha hosil bo‘ladi.

64
7-bob.
 FAGLAR
Faglar — bakteriyalar va ko‘pgina boshqa mikroorganizmlarning
viruslari. Ma’lum sharoitda ular o‘ziga mos hujayrani eritish (lizislash)
xossasiga ega. Faglarning ta’siri tabiatda namoyon bo‘ladi va amaliyotda
keng qo‘llaniladi.
Faglarning ochilishi va uni o‘rganish tarixi
1898-yili  N.F. Gamaleya  kuydirgi  batsilla  filtrati  shu  mikroor-
ganizmlarni saqlovchi yangi kulturani lizisga uchratishini aniqladi.
1915-yili F. Òuort oq xira stafilokokk koloniyalari ma’lum agent ta’sirida
sekin-asta yo‘qolib ketishini aniqladi, ya’ni stafilokokkni lizisga uchra-
tuvchi agentlar bakteriologik filtrdan o‘tishi va shu mikroorganizmlarning
yangi kulturalarini lizisga uchratish xossasini saqlab qolishini aniqladi.
Bakteriofaglarning ochilishi kanadalik olim D. Erell nomi bilan bog‘liq.
D. Erell (1917) dizenteriya bilan kasallangan bemordan har kuni
olingan najas filtratini, shu kasallik qo‘zg‘atuvchisini saqlovchi yangi
kulturaga  qo‘shgan.  Bu  kultura  termostatda  qoldirilganda  o‘sgani
kuzatiladi. Lekin bir kuni qaralganda, uni o‘smay qolgani, ya’ni erib
ketgani kuzatildi. Bu bemorning tuzalish davriga to‘g‘ri kelgan.
D. Erell filtratning eritish xossasi qayta ekilgan sayin oshib bo-
rishini isbotlaydi. Bu tirik agent bakteriologik filtrdan o‘tib, hujayrani
eritish xossasiga ega va ular viruslar degan xulosaga keladi. Hozirda