Mikrobiologiya

mikroorganizmlar  uchun  optimal  pH  7,2—7,4,  optimal  harorat
37—50°C hisoblanadi.
Mikroorganizmlarning  fermentlari  ekzofermentlarga  va  endo-
fermentlarga tasniflanadi. Ekzofermentlar tashqi muhitga ajralib, oziq
moddalarga makromolekulalarni oddiy birikmalarga parchalaydi, ular
mikrob hujayrasi tomonidan hazm bo‘lishi mumkin. Ekzofermentlarga
gidrolazalar  kiradi,  ular  oqsil-yog‘,  uglevodlarni  gidrolizlaydi.  Bu
reaksiya natijasida oqsillar aminokislotalarga va pentonlarga, yog‘lar—
yog‘  kislotalari  va  glitseringa,  uglevodlar  (polisaxaridlar)  disaxarid
va  monosaxaridlarga  parchalanadi.  Endofermentlar  hujayra  ichida
boradigan moddalar almashinuvida ishtirok etadi.
Shuningdek,  mikroorganizmlarda  konstituktiv  va  induktiv  fer-
mentlar mavjud. Konstituktiv fermentlar har qanday sharoitda ham
mikrob  hujayrasida  uchraydi.  Bunday  fermentlarga  protiaza,
liðozakarpogidrolaza va boshqa fermentlar kiradi. Induktiv (adaptiv)
fermentlar oziqa muhitidagi mos substrat ta’sirida va mikroorganizm
uni o‘zlashtirishga majbur bo‘lganda hujayrada sintezlanadi. Masalan,
agar  bakteriyalar  oddiy  sharoitda  kraxmalni  parchalovchi  amilaza
fermentini  ishlab  chiqarmasa,  ular  faqat  kraxmal  saqlovchi  oziqa
muhitga ekilgan hollarda bu fermentlar sintezlay boshlaydi. Shunday
qilib, induktiv fermentlar mikrob hujayrasi sharoiti o‘zgarganda ham
yashash uchun moslanishga imkon beradi.

30
Ko‘pgina patogen mikroorganizmlar almashinuvi fermentlaridan
tashqari, agressiv fermentlarni ham ishlab chiqaradi, ular mikroorga-
nizmlarning tabiiy himoya to‘sig‘ini kechib o‘tishga xizmat qiladi va
patogenlik omili bo‘lib hisoblanadi. Bunday fermentlarga gialuronidaza,
dezoksiribonukleaza, letsitovitellaza va boshqalar kiradi. Gialuronidaza
biriktiruvchi hujayralar oralig‘ida moddalarni parchalaydi, shuning-
dek,  qo‘zg‘atuvchini  makroorganizmda  tarqalishiga  imkon  yaratib
beradi.
Mikroorganizmlar ajratadigan turli xil fermentlar ularning bio-
kimyoviy  xossasini  belgilaydi,  har  qanday  mikroorganizmlarning
fermentativ  tuzilishi  doimiy  xossasi  hisoblanadi.  Òurli  mikroor-
ganizmlar  fermentlarning  yig‘indisiga  ko‘ra,  bir-biridan  farqlanadi
va identifikatsiyalash uchun katta ahamiyatga ega.
Mikroorganizm fermentlarining amaliyotda
qo‘llanilishi
Qadimdan odamlar pivo va vinoni tayyorlashda achitqi ferment-
laridan foydalanishgan. Oziq-ovqat sanoatida fermentlar qo‘llanilishi
ularning texnologik jarayonini identifikatsiyalashda, tayyor mahsu-
lotlar miqdorini va sifatini yaxshilashga imkon beradi. Ma’lum turdagi
zamburug‘larning  fermentlari  xamir  tayyorlashda  qo‘llaniladi,
yopilgan  nonning  hajmini,  g‘ovakligini  oshiradi,  mazasini,  hidini,
yangiligini yaxshilaydi. Ayrim mikroorganizmlarning fermentlari meva
va sabzavotlardan sharbatlarni ajratib olish jarayonini tezlashtiradi.
Fermentlar  ayrim  mikroorganizmlarga  metanni  o‘zlashtirishga
imkon beradi va bu turdagi bakteriyalardan shaxtalarda metanga qarshi
kurashishda foydalaniladi. Bakteriyalarning fermentlari yuvish vosita-
lariga qo‘shiladi. Bunday preparatlar oqsil bilan ifloslanishni tozalaydi,
chunki fermentlar oqsillarni suvda yaxshi eriydigan moddalarga par-
chalaydi, yuvganda yaxshi yuviladi.
Òibbiyot sanoatida mikroorganizmlarning fermentlari yordamida
vitaminlar,  gormonlar,  alkaloidlar  olinadi.
Bakteriyalarning  nafas  olishi
Mikroorganizmlarning  nafas  olishi  (yoki  biologik  oksidlanish)
biokimyoviy  jarayonning  yig‘indisi  hisoblanadi,  natijada  mikrob
hujayrasining hayoti uchun zarur bo‘lgan energiya ajraladi. Barcha
fiziologik jarayonlarda mikroorganizmlarning harakatlanishi, o‘sishi,
bo‘linib  ko‘payishi,  spora  va  kapsula  hosil  qilishi,  toksinni  ishlab
chiqarishi faqat energiyaning quyilib kelishi natijasidagina vujudga
kelishi  mumkin. Mikroorganizmlar  turli  xil  kimyoviy  birikmalari,
uglevodlar (ko‘pincha glukozalarni), spirtlar, organik kislotalar, yog‘lar

31
va boshqalarni oksidlashi natijasida energiya hosil qiladi. Oksidlanishning
ma’nosi  shundan  iboratki,  oksidlanuvchi  moddalar  elektronlarni
beradi, tiklanuvchi esa uni qabul qiladi.
Nafas olishiga ko‘ra, mikroorganizmlar quyidagi turlarga bo‘linadi.
Obligat (talabchan) aeroblar, obligat anaeroblar, fakultativ (ixtiyoriy)
anaeroblar.
Obligat aeroblar (sil  mikobakteriyasi  va  b.)  kislorodli  sharoitda
yashaydi va bo‘linib ko‘payadi, ya’ni oksidlanish reaksiyasi kislorod
molekulasi  ishtirokida  energiya  bilan  amalga  oshadi.  Masalan,
glukozaning aerob sharoitida oksidlanishi misol bo‘la oladi:
C
6
H
12
O
6
+6O
2
—6CO
2
+6HO
2
+2882,6 kD (688,5 kkal).
Kam miqdorda kislorodga muhtoj bo‘lgan mikroaerofillar ham
(ayrim  leptospiralar,  brutsellalar)  mavjud.
Obligat  anaeroblar  (qoqshol,  botulizm  va  b.)  faqat  kislorodsiz
sharoitdagina hayot kechiradi. Anaeroblarda nafas olish, substratlarning
fermentatsiyasi kam miqdorda energiya ajralish yo‘li bilan vujudga
keladi.  Anaeroblar  1  mol  glukozani  parchalaganda,  aerob  nafas
olgandagiga nisbatan kam miqdorda energiya ajraladi:
C
6
H
12
O
6
—2C
2
H
5
OH+2CO
2
+130,6 kD (31,2 kkal).
Bo‘sh holda kislorodning bo‘lishi anaeroblarga o‘ldiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi.  Bu  shunga  bog‘liqki,  kislorodning  bo‘lishi  organik
birikmalarning yakuniy mahsuloti vodorod peroksid bo‘lib hisoblanadi.
Anaeroblar  vodorod  peroksidini  parchalovchi  katalaza  fermentini
ishlab chiqarish xususiyatiga ega emasligi sababli, u bakteriyada yig‘ilib,
unga toksigen ta’sir ko‘rsatadi.
Fakultativ anaeroblar kislorod molekulasi bo‘lgan va bo‘lmagan
hollarda ham yashab, bo‘linib ko‘payadi. Ularga ko‘pgina patogen va
saprofit  bakteriyalar  kiradi.
Organik birikmalarning kislorodsiz sharoitda parchalanish jarayoni
energiya ajralishi bilan boradi, buni bijg‘itish deb ham ataladi. Ma’lum
mikroorganizmlar  ishtirok  etishi  va  uglevodlar  parchalanishining
yakuniy mahsulotiga qarab, bijg‘itishning bir necha turi farqlanadi:
achitqi bilan amalga oshiriladigan spirtli, sut kislota bakteriyalari keltirib
chiqaradigan sut kislotali, yog‘ kislotali bakteriyalar keltirib chiqara-
digan yog‘li-kislotali bijg‘itish va boshqalar.
Mikroorganizmlar  nafas  olganda  ajraladigan  issiqlikni  saqlab
turuvchi maxsus idishlardagi oziqa muhitlarida o‘stirilib kuzatiladi,
bunda  oziqa  muhitining  harorati  sekin-asta  ko‘tariladi.  Ayrim
mikroorganizmlarning nafas olganida, ortiqcha issiqlik chiqarishi torf,
go‘ng, pichan va paxtaning o‘z-o‘zidan yonib ketishiga sabab bo‘ladi.

32
Mikroorganizmlar  nafas  olishining  biokimyoviy  mexanizmi
biologik kimyo darsliklarida to‘liq ko‘rsatilgan.
Mikroorganizmlarning  pigmentlanishi
Ayrim  mikroorganizmlar  (bakteriya,  zamburug‘lar)  moddalar
almashinuvi jarayonida bo‘yaluvchi moddalarni — pigmentlarni hosil
qiladi. Pigmentlar xossasiga va kimyoviy tarkibiga ko‘ra har xil bo‘ladi.
Ular suvda eriydigan (ko‘k yiring tayoqchalari ishlab chiqaradigan
ko‘k pigment—piotsianin), spirtda va suvda eriydigan pigmentlar (g‘alati
tayoqchalar  ishlab  chiqaradigan  prodigiozan—qizil  pigment),  spirt
va suvda erimaydigan pigmentlar (qora va kulrang—achitqi va mo‘g‘or
pigmentlari)ga bo‘linadi.
Suvda erimaydigan pigmentlar (liðoxromlar) bakteriyalar kolo-
niyasini bo‘yaydi (masalan, stafilokokkning fermentlari sariq, tilla-
rang,  mallarangga  bo‘yaladi).  Suvda  eriydigan  pigmentlar  oziq
muhitning rangini o‘zgartiradi (ko‘k yiring tayoqchalari).
Mikrob hujayrasi ma’lum oziq muhitida, kislorodli sharoitda va
yorug‘lik ta’sirida pigment hosil qiladi. Organizmni pigment hosil qilish
xossasi ko‘p hollarda doimiy hisoblanadi, bu ayrim bakteriyani farqlashda
test sifatida qo‘llaniladi (masalan, stafilokokk, ko‘k yiring tayoqchalari).
Mikroorganizmlarning  pigment  hosil  qilishi  ma’lum  fiziologik
ahamiyatga ega. Pigmentlar mikrob hujayrasining tabiiy ultrabinafsha
nurlardan himoya qiladi, nafas olish jarayonida ishtirok etadi, ayrimlari
antibiotik ta’sirga ega (prodigiozan).
Mikroorganizmlarning  nur  sochishi
va xushbo‘y hid ajratishi
Mikroorganizmlarning (bakteriyalar, zamburug‘lar) nur sochish
xossasiga ega bo‘lgan turlari uchraydi. Bakteriyalarning nur sochishi
uzluksiz oksidlanish jarayoni natijasida bo‘lib, bu jarayon energiya
ajralishi bilan boradi.
Dengiz  suvlari,  baliq  terisi,  chirigan  daraxtlar  yorug‘lik  ajrata-
digan bakteriyalar yoki fitobariyalar yordamida o‘zidan yorug‘lik taratadi.
Yorug‘lik  ajratadigan  bakteriyalarning  barchasi  aeroblardir.
Ularning asosiy qismi dengiz suvlarida hayot kechiradi, chunki ular
tuz  miqdori  ko‘p  bo‘lgan  sharoitda  yaxshi  bo‘linib  ko‘payadi.
Fotobakteriyalar bilan simbiozda yashaydigan o‘rgimchak, chumoli
va boshqalar ham yorug‘lik ajratishi mumkin. Yorug‘lik ajratadigan
bakteriyalar  qorong‘ida  yaxshi  bilinadigan  yashil  yoki  havorang
yorug‘lik ajratadi. Qorong‘ida qo‘ziqorinlar ham yorug‘lik ajratadi.

33
Yorug‘lik ajratadigan bakteriyalar 15—18°C  da hayot kechiradigan
va  ular  chirish  jarayonini  keltirib  chiqarmaydi.  Ular  baliq  hamda
go‘shtli muhitda yaxshi o‘sadi va ulardan nur ajralishiga yordam beradi.
Ayrim mikroorganizmlar o‘zidan xushbo‘y hid, masalan, etil —
uksus, sut, yog‘, pishloq, qaymoq va boshqa hidlarni ajratadi. Bunday
bakteriya  turli  xil  qandolat  mahsulotlari,  oziq-ovqatlar  tayyorlashda
qo‘llaniladi.
Bakteriyalarning o‘sishi va bo‘linib ko‘payishi
Mikroorganizmlar  hayotida  asosiy  jarayonlardan  biri  ularning
o‘sishi va bo‘linib ko‘payishidir. Mikroorganizmlar  o‘sganda ularning
kattaligi  va  barcha  hujayralarning  tarkibi  o‘zgaradi.  Bakteriya
hujayrasining kattalashuvidan iborat bo‘lgan o‘sish jarayoni juda tezlik
bilan boradi, u bir necha daqiqa ichida o‘sadi.
Bakteriyalar voyaga yetgach, ko‘paya boshlaydi. Ular ko‘ndalan-
giga oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bu jarayonning favqulodda
tez borishi xarakterlidir. Bakteriya hujayrasi yetarli oziq-ovqat bo‘lganda,
qulay haroratda har 20—30 daqiqada bo‘linadi. Bakteriyalar bemalol
ko‘paya olsa, 5 kunda bitta hujayradan barcha dengiz va okeanlarni
to‘ldirib yubora oladigan tirik massa hosil bo‘lishi hisoblab chiqilgan.
Haqiqatda esa, bakteriyalarning shiddat bilan ko‘payishi, hatto
eng yaxshi sharoitda ham bir necha soatdan oshmaydi.
Òabiiy  sharoitda  ko‘pgina  noqulay  omillar  bakteriyalarning
ko‘payishiga  to‘sqinlik  qiladi.  Xususan,  oziqa  muhitida  ulardagi
moddalar  almashinuvidan  hosil  bo‘ladigan  mahsulotlar  to‘planishi
bakteriyalarning o‘sishi va ko‘payishiga zararli ta’sir qiladi. Ularning
qisman nobud bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘ndalang  bo‘linishida  bakteriyalar  ma’lum  yoshga  yetganda
DNK  molekulasi  ikki  baravar  ortadi.  Qiz  hujayra  ona  DNK
molekulasining nusxasini oladi. Bu jarayon qiz hujayra sitoplazmasi
to‘la bo‘linganda tugallanadi.
Chegara hosil bo‘lishida sitoplazmatik membrana va hujayra devori
ishtirok etadi. Agar bo‘linish hujayraning o‘rtasidan boshlansa, ikkita
qiz hujayra bir xil kattalikda bo‘ladi (izomorf bo‘linish). Ayrim hollarda
chegara bir uchiga yaqinroqda hosil bo‘ladi, bunda qiz hujayralar bir
xil kattalikda bo‘lmaydi (geteromorf bo‘linishi). Bakteriyalarda (kokklar)
bo‘linib  ko‘payishi  turli  xil  tekisliklarda  boradi.  Shuning  uchun
zanjirsimon  (streptokokk),  uzum  shingiliga  o‘xshash  (stafilokokk),
ikkitadan (diðlokokk, tetrakokk, sarsina) joylashadi. Òayoqchasimon
bakteriyalar  faqat  ko‘ndalang  yo‘lida,  bitta  tekislikda  bo‘linib
ko‘payadi.

34
Ayrim bakteriyalar kurtaklash usulida (sil mikobakteriyasi) bo‘li-
nib ko‘payadi. Bundan tashqari, kanyugatsiya usulida bo‘linib ko‘payishi
ham tafovut etiladi, bu bo‘linish jinsiy bo‘linib ko‘payishga o‘xshash.
Masalan, ichak tayoqchasi.
Suyuq oziqa muhitida bakteriyalarning bo‘linib ko‘payishi bir necha
fazalarda boradi:
1. Latent bosqich. Mikrob hujayrasi oziqa muhitiga moslashadi,
moddalar almashinuvi tezlashadi, hujayra kattalashadi. Bakteriyalar
birinchi fazaning oxirida bo‘linib ko‘paya boshlaydi.
2. Logorifmik ko‘payish bosqichi. Bu fazada bakteriyalar bo‘linib
ko‘payishi tezlashadi, ularning soni ortadi.
3.  Statsionar  bosqich.  Bakteriya  hujayrasining  konsentratsiyasi
doimiyligicha qoladi. Bunda tirik va o‘lik bakteriyalar miqdori teng-
lashadi.
4. O‘lish bosqichi. Bakteriya hujayrasining hayot faoliyati sekinlashadi
va  o‘la  boshlaydi,  chunki  bunda  oziqa  modda  kamayib,  zaharli
moddalar ko‘payadi. O‘lik hujayralar miqdori ortadi.
5. Òo‘la o‘lish bosqichi. Bakteriya hujayralari to‘liq nobud bo‘ladi.
Bakteriyalarning to‘la o‘lishi bir necha kun, hafta yoki oydan so‘ng
yuzaga kelishi mumkin.
Suyuq oziqa muhitida bakteriya miqdori 18—24 soatdan so‘ng
ortadi. Bunda muhit loyqalanadi. Cho‘kma yoki parda hosil qiladi. Zich
oziqa muhitida esa koloniya hosil qilib o‘sadi. Spiroxetalar va rikketsiyalar
ham ko‘ndalang usulda bo‘linib ko‘payadi.
1. Mikrob hujayrasining kimyoviy tarkibi qanday?
2. Mikroorganizmlarda qanday oziqlanish turi mavjud?
3. Oziq moddalar hujayraga qanday o‘tadi?
4. Mikroorganizmlar nafas olishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
5. Bakteriyalar qanday usulda bo‘linib ko‘payadi?
4-bob.
 ÒASHQI MUHIT OMILLARINING
MIKROORGANIZMLARGA TA’SIRI
Mikroorganizmlar hayoti uni o‘rab turgan va ularga ta’sir ko‘rsa-
tuvchi tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. Mikroorganizmlarga
ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni uch guruhga: fizikaviy, kimyoviy,
biologik omillarga bo‘lish mumkin. Òashqi muhit omillarning yaxshi
yoki  o‘ldiruvchan  ta’sir  ko‘rsatishi,  mana  shu  omilning  tabiatiga,
shuningdek, mikroorganizmlarning xossasiga bog‘liq.
?
Nazorat  uchun  savollar

35
Fizikaviy  omillar
Mikroorganizmlarga fizikaviy omillardan sovuq va issiq harorat,
quritish, yorug‘lik energiyasi, ultratovush va bosim ta’sir ko‘rsatadi.
Harorat. Har bir mikroorganizmlarning hayot faoliyati ma’lum
harorat bilan chegaralangan. Asosan, uch harorat mavjud  minimal
harorat—mikrob hujayrasi bu haroratda bo‘linib ko‘paymaydi, opti-
mal harorat — mikroorganizmlar o‘sib bo‘linib ko‘payishi uchun qulay
harorat  hisoblanadi,  maksimal  harorat — mikrob  hujayrasining
rivojlanishi  sekinlashadi  yoki  to‘xtaydi.  Barcha  mikroorganizmlar
haroratga nisbatan psixrofillar, mezofillar va termofillarga bo‘linadi.
Psixrofillar (yunon. psyhros — sovuq, phileo — sevaman) yoki sovuq
haroratni sevuvchi mikroorganizmlardir. Ular past haroratda o‘sadilar.
Ular  uchun  minimal  harorat 0°C,  optimal  harorat 10—20°C, mak-
simal harorat  30°C ga teng. Ularga shimoliy dengiz hamda okeanlarda
tuproq va chiqindi suvlarda yashaydigan mikroblar kiradi.
Mezofillar (yunon. mesos — o‘rtacha), bularga ko‘pgina saprofit
va barcha patogen mikroorganizmlar kiradi. Ular uchun maksimal
harorat  46°C, optimal harorat 28—37°C va minimal harorat 10°C ga
teng.
Òermofillar (yunon. termos — issiq). Bular uchun minimal haro-
rat 30°C, optimal harorat 50—60°C, maksimal harorat  70—75°C ga teng.
Ular issiq suv havzalarida, tuproqning yuza qismida, go‘ngda uchraydi.
Yuqori va past harorat mikroorganizmlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Ayrim mikroorganizmlar yuqori haroratga juda sezgir bo‘ladi. Harorat
maksimal ko‘rsatkichdan ortgan sari mikroblarning o‘lishi tezlashadi.
Vegetativ  mikroorganizmlar  60°C  ta’sirida  30—60  daqiqadan
so‘ng,  80—100°C  ta’sirida  1—2  daqiqadan  so‘ng  nobud  bo‘ladi.
Bakteriyalarning sporalari ancha chidamli bo‘ladi. Masalan, batsillaning
sporasi qaynatgandan 10—20 daqiqa, botulizm klostridiyning sporasi
6 soatgacha saqlanadi. Barcha bakteriyalar va sporalar 165—170°C
harorat ta’sirida 1 soat ichida nobud bo‘ladi.
Ko‘pgina mikroorganizmlar past haroratga chidamli bo‘ladi. Vabo
va salmonellalar muzda uzoq saqlanadi. Ayrim mikroorganizmlar suyuq
havoda (—190°C), bakteriyalarning sporalari —250°C haroratda ham
tirik qolishi mumkin.
Patogen  mikroblari  ko‘kyo‘tal,  meningokokk,  gonokokk  va
boshqalar past haroratda tez nobud bo‘ladi. Mana shuni e’tiborga
olib, tekshirish materialini laboratoriyaga yuborilayotganda, sovuqdan
saqlagan holda olib borish lozim bo‘ladi.
Past harorat achituvchi va bijg‘ituvchi jarayonni yuzaga keltiruvchi
mikroorganizmlarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Shuning  uchun
oziq-ovqat mahsulotlarini muzlatkichlarda, omborxonalarda saqlanadi.

36
0°C  haroratda mikroorganizmlar anabioz holatiga tushadi, moddalar
almashinish jarayoni sekinlashadi va bo‘linib, ko‘payishi to‘xtaydi.
Agar  mikroblar  yana  o‘ziga  qulay  haroratga  va  oziq  muhiti  ko‘p
bo‘lgan sharoitga tushsa, o‘zini qayta tiklaydi. Haroratning tez o‘zgarishi
(muzlash yoki erish) mikroorganizmlarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsa-
tadi, ya’ni hujayra  qobig‘ining  bo‘linib  ketishiga  olib  keladi.
Quritish. Mikroorganizmlarning normal hayoti uchun suv zarur.
Quritish ta’sirida sitoplazmatik membrananing butunligi buziladi, natijada
mikrob hujayrasining oziqlanishi to‘xtab, hujayra nobud bo‘ladi.
Quritish  ta’sirida  mikroblarning  o‘lishi  turlichadir.  Masalan,
patogen meningokokk, gonokokk, leptospiralar, treponema va bosh-
qalar  quritish  ta’sirida  bir  necha  daqiqadan  so‘ng  nobud  bo‘ladi.
Vabo  vibrioni   2  kungacha,  salmonellalar   70  kun,  sil  mikobak-
teriyasi  90 kungacha saqlanishi mumkin. Sil kasalligi bilan kasallan-
gan bemorning qurigan balg‘amida sil qo‘zg‘atuvchisi qurigan oqsil
qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi. Shuning uchun u 10 oygacha saqlanishi
mumkin.
Quritishga va boshqa omillarga sporalar juda chidamlidir. Kuydirgi
batsillasining sporasi 10 yilgacha, mog‘or  zamburug‘lari 20 yilgacha
saqlanadi.
Quritish ta’sirida mikroblar nobud bo‘lgani uchun azaldan sabzavot
va mevalar, go‘sht, baliq, dorivor o‘simliklar quritib saqlangan. Quritish
yo‘li  bilan  saqlangan  oziq-ovqatlar  namli  sharoitga  tushganda  tez
buziladi, chunki mikroblar o‘z faoliyatini yana tiklaydi.
Mikroorganizm kulturalarini, vaksina va biologik preparatlarni
saqlashda  liofil  quritish  usuli  keng  qo‘llaniladi.  Bunda  preparatlar
muzlatilib, so‘ng vakuum sharoitida quritiladi. Bu holatda mikrob
hujayrasi anabioz holatiga o‘tadi va bir necha oy, hatto bir necha
yillargacha biologik xossasini saqlab qoladi.
Yorug‘lik nurlari. Mikroblar hayot faoliyatlarida doimiy quyosh
radiatsiya nurlari ta’siriga uchraydi. Òik quyosh nuri fotosintezlovchi
bakteriyalardan tashqari, mikroorganizmlarga ham bir necha soat ichida
o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Quyosh nuri tarkibidagi ultrabinafsha
nurlari hujayra fermentlarini inaktivatsiyalaydi va DNKni jarohatlaydi.
Patogen mikroorganizmlar UBN (ultrabinafsha nuri)ga juda sezgir
bo‘ladi. Shuning uchun laboratoriyada kulturalarni qorong‘ida saqlash
maqsadga muvofiqdir. Buni Buxner o‘z tajribasida isbotlab bergan.
Petri kosachasidagi  oziqa muhitga ko‘p miqdorda mikrob kulturasi
ekiladi. Qora qog‘ozdan «typhus» so‘zi kesib olinadi va kosachaning
orqa tarafiga yopishtiriladi. Kosachani to‘nkarilgan holatda tik quyosh
nurida 1 soatga qoldiriladi, vaqt o‘tgach, qog‘oz olib tashlanadi va
kosachani 37°C da 24 soat  termostatda  qoldiriladi. Ertasiga termostatdan

37
kosachani  olib  qaralganda,  uning  qog‘oz  yopishgan  joyida
mikroblarning o‘sgani ko‘rinadi. Òik quyosh nuri tushgan yerida esa
mikroblar  o‘smagani  kuzatiladi.
Quyosh nurining ahamiyati katta bo‘lib, tashqi muhit, havo, suv,
tuproqning yuza qismini patogen mikroblardan tabiiy ravishda tozalab
turadi.  UBNlarning  bakteriotsidlik  ta’siridan  yopiq  xonalardagi
(jarrohlik,  bog‘lov,  boks  va  b.)  havoni  sterilizatsiya  qilishda  keng
foydalaniladi.  Bu  nurlarning  manbai  bo‘lib,  ultrabinafsha  nur
ajratuvchi  lampa,  bakteriotsid  lampalar  hisoblanadi.
Ultratovush mikrob hujayrasini  jarohatlaydi. Uning ta’sirida hujayra
ichidagi sitoplazma faollashadi va hujayra ichidagi bosim ortib ketadi
(10000 atm). Bu hujayra qobig‘ining butunligiga ta’sir ko‘rsatib, hujay-
rani nobud qiladi. Ultratovush oziq-ovqatlarni (sut, meva, sharbatlar),
ichimlik suvlarini sterilizatsiya qilishda qo‘llaniladi.
Bosim. Mexanik bosimga bakteriyalar va sporalar chidamli bo‘ladi.
Òabiatda okean va dengizlarning 1000—10000 metr chuqurligida
100—900 atm bosim ostida yashaydigan mikroblar ham aniqlangan.
Ayrim  turdagi  bakteriyalar  3000—5000  atm,  sporalar  20000  atm
bosimiga chidamli.
Kimyoviy omillar
Kimyoviy omillar mikroorganizmlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Ularning ta’siri kimyoviy modda tabiatiga, konsentratsiyasiga, mikrob-
larga ta’sir etish vaqtiga bog‘liqdir. Kimyoviy modda konsentratsiyasiga
qarab, oziqlantiruvchi yoki o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
0,5—2  %  glukoza  eritmasi  mikroblarning  o‘sishiga  ta’sir  ko‘rsatsa,
20—40 % glukoza eritmasi esa mikrob hujayrasining bo‘linib ko‘payishini
sekinlashtiradi.
Kimyoviy moddalardan dezinfeksiya qilish maqsadida foydalaniladi.
Dezinfeksiya deb, tashqi muhitdagi patogen mikroorganizmlarni yo‘q
qilish jarayoniga aytiladi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga fenol va ularning
og‘ir metall tuzlari, ayrim kislotalar, ishqor, spirt va boshqalar kiradi.
Ular mikroorganizmga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi.
Antiseptiklar, kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi
ta’sir ko‘rsatadi yoki ularni bo‘linib ko‘payshini susaytiradi. Ulardan
davolash  maqsadida  (kimyoterapiya),  shuningdek,  teri  va  shilliq
qavatdagi  jarohatlarni  zararsizlantirishda  foydalaniladi.  Vodorod
peroksid, yodning spirtli eritmasi, brilliant yashili, kaliy permanganat
eritmasi va boshqalar antiseptik xossaga ega. Ayrim antiseptik moddalar
(uksus, benzoy kislotasi va b.) oziq-ovqatlarni konservatsiya qilishda
qo‘llaniladi.

38
Mikroblarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmiga ko‘ra, kimyoviy mod-
dalar bir necha guruhlarga bo‘linadi:
1.  Yuza-faol  moddalar  (yog‘  kislotalari,  sovun  va  b.)  mikro-
organizmlarning hujayra devori va sitoplazmatik membranasiga ta’sir
ko‘rsatadi.
2. Fenol,  krezeol  mikrob  oqsilini  koagulatsiyaga  uchratadi.