Mikrobiologiya

(11-jadval).
11- jadval
Serologik reaksiyada ishtirok etadigan komponent va uning
muhit  sharoitiga  bog‘liqligi
,
a
d
n
a
g
l‘
o
b
o
l
e
ti
t
n
A
n
a
g
i
d
a
l‘
o
b
r
i
d
o
s
r
a
l
a
y
i
s
k
a
e
r
a
v
n
e
g
it
n
A
g
n
i
n
r
a
l
o
l
e
ti
t
n
a
i
r
i
s
’
a
t
o
r
a
z
‘
o
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
k
if
i
s
t
e
p
s
o
n
i
r
a
lt
n
e
n
o
p
m
o
k
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
A
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
a
m
e
G
a
y
i
s
t
a
ti
ð
i
s
t
e
r
P
-
e
t
k
a
b
:i
s
i
z
il
n
u
m
m
I
-
o
ti
s
z
il
o
m
e
g
s
i
z
il
o
i
r
s
i
z
il
-
a
l‘
g
o
b
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
h
s
i
n
a
y
i
s
t
a
z
il
a
r
t
y
e
N
z
o
ti
s
t
o
g
a
F
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
i
s
t
o
r
ti
r
E
a
m
i
q
‘
o
t
a
v
o
z
’
a
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
p
a
g
,t
a
z
il
,i
r
a
lt
k
a
r
t
s
k
e
r
a
l
n
e
t
-
ti
s
t
o
r
ti
r
e
,
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
l
a
r
y
a
j
u
h
a
q
h
s
o
b
,
r
a
l
,t
a
z
il
,t
a
r
t
s
k
e
,
n
e
t
p
a
G
-
y
a
j
u
h
,
r
a
l
n
e
g
it
n
a
a
l‘
o
t
r
a
l
a
r
r
a
l
s
u
r
i
v
,
r
a
l
n
i
s
k
o
T
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
k
i
n
o
t
o
z
i
(
k
i
n
o
t
o
z
i
(
ti
l
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
r
a
lt
i
s
t
o
g
a
F

125
Serologik reaksiyaning qo‘llanilishi
Yuqumli kasalliklar diagnostikasida serologik reaksiyalar qo‘llanadi.
Ulardan:
1)  bemor  qon  zardobida  antitelolarni  aniqlash  uchun,  ya’ni
serodiagnostikada;
2)  antigenning  turini  aniqlash,  masalan,  bemor  organizmidan
ajratib  olingan  mikroorganizmlarni  aniqlashda,  ya’ni  ularning
identifikatsiyasida foydalaniladi (12-jadval).
12-jadval
Serologik reaksiyalarning qo‘llanilishi
n
a
d
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
d
a
s
q
a
m
n
e
g
it
n
A
o
l
e
ti
t
n
A
t
a
b
s
u
m
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
i
s
a
ji
t
a
n
i
n
o
l
e
ti
t
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
k
it
s
o
n
g
a
i
d
o
r
e
s
(
i
n
n
e
g
it
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
y
i
s
t
a
k
if
it
n
e
d
i
(
m
u
l’
a
M
-
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
m
u
k
m
u
l’
a
m
o
N
g
n
i
n
r
o
m
e
B
i
b
o
d
r
a
z
n
o
q
n
u
m
m
I
k
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
b
o
d
r
a
z
-
s
i
n
a
g
n
e
g
it
n
a
m
u
l’
a
M
-
r
a
z
n
o
q
r
o
m
e
b
n
a
t
a
b
.
r
o
b
o
l
e
ti
t
n
a
a
d
i
b
o
d
n
a
g
t
o
y
a
li
n
a
g
r
‘
O
n
a
g
n
a
l
n
u
m
m
i
n
e
g
it
n
a
.
s
o
m
a
g
b
o
d
r
a
z
Serologik reaksiyalar ilmiy tekshirishlarda va shuningdek, zardob-
ning faolligini (titrini) aniqlashda qo‘llaniladi. Serologik reaksiyani
olib borish alohida tayyorgarlikni talab qiladi.
Serologik reaksiyani qo‘yish uchun idishlar quruq va toza bo‘lishi
lozim.  Probirkalar  (bakteriologik,  agglutinatsiya,  pretsiðitatsiya  va
sentrifuga probirkalari), Paster va darajalangan turli xil piðetkalar,
kolbalar, silindrlar, buyum va yopqich  oynachalar,  Petri kosachasi,
botiq plastmassali plastinkalar qo‘llaniladi.
Asbob  va  uskunalar:  qovuzloq,  shtativ,  lupa,  agglutinoskop,
termostat, muzlatkich, sentrifuga, tarozi va toshlari.
Materiallar:  antitelolar  (immun  va  tekshirilayotgan  zardob),
antigenlar  (mikroorganizmlar  kulturasi,  diagnostikumlar,  ekstratlar,
lizatlar,  gaptenlar,  eritrotsitlar,  toksinlar),  komplement,  natriy
xloridning izotonik eritmasi.
Zardoblar — bemorning qon zardobi. Zardob kasallikning ikkinchi
haftasida antitelo hosil bo‘lganda olinadi, ayrim hollarda rekonvalessent
(tuzalayotgan  bemor)  va  kasallanib  o‘tgan  odam  qon  zardobidan
foydalaniladi.
Ko‘pincha  qon  zardobini  olish  uchun  qon  venadan  3—5  ml
miqdorida steril probirkaga olinadi va laboratoriyaga yo‘llanma bilan
jo‘natiladi. Yo‘llanmada bemorning familiyasi, ismi, sana va taxminiy
tashxisi yozilishi lozim.

126
Qon och qoringa yoki ovqatlanilgan bo‘lsa, 6 soatdan keyin olinishi
kerak. Ovqatlangandan so‘ng qon zardobida yog‘ tomchilari saqlanishi
mumkin, bu zardobni xiralashtiradi va tekshirishga yaroqsiz qilib qo‘yadi
(bunday qon zardobi xilez—zaiflashgan zardob deyiladi).
Diqqat! Qon olinayotganda aseptika qoidalariga rioya qilish lozim!
Qon zardobini olish uchun qon 1 soatga xona haroratida yoki
termostatda (37°C, 30 daqiqaga) qo‘yilishi uchun qoldiriladi.
Diqqat!  Zardobni  termostatda  30  daqiqadan  ortiq  ushlash
mumkin  emas,  chunki  gemoliz  sodir  bo‘lishi  mumkin,  bu
tekshirishga to‘sqinlik qiladi.
Hosil  bo‘lgan  qonning  quyuq  qismi  Paster  piðetkasi  yoki
qovuzloq yordamida probirka devoridan olib tashlanadi. Probirkani
muzlatgichga ma’lum vaqtga (1 soatga, 48 soatdan oshmasligi kerak)
quyuq qismidan zardobni to‘liq ajratib olish uchun qoldiriladi. So‘ng,
zardob Paster piðetkasi yordamida alohida idishga ajratib olinadi.
Zardobga  qon  elementlari  qo‘shilib  ketmasligi  uchun  uni  juda
ehtiyotlik bilan ajratib olish lozim. Zardob juda tiniq bo‘lishi zarur. Xira
zardoblar tindirilgandan so‘ng ajratib olinadi. Sentrifugalash yordamida
ham zardobni qon elementlaridan ajratib olish mumkin. Zardob olish
uchun qon barmoq yoki quloq tugmachasini teshib Paster piðetkasida
olinadi. Emizikli bolalardan qon U simon tovon orqa kesilmasidan olinadi.
Paster piðetkasidan foydalanilganda qon teshilgan joydan piðetka
yordamida olinadi. Piðetkaning uchi kavsharlanadi. Piðetka uchini pastga
qilib probirkaga joylashtiriladi. Uning uchi sinmasligi uchun probirkaga
kichik paxta bo‘lagi solib qo‘yiladi. Probirka yo‘llanma bilan labora-
toriyaga jo‘natiladi.
Immun zardoblari ma’lum sxema asosida mos antigenlar (vaksina)
bilan emlangan odam va hayvon (ko‘pincha quyon va otlar) qonidan
olinadi. Olingan zardobda uning faolligi (titri), ya’ni ma’lum tajriba
sharoitida mos antigenga ularning eng yuqori suyultirish darajasidagi
sezuvchanligi aniqlanadi.
Zardoblar  qon  ishlab  chiqarish  korxonalarida  tayyorlaniladi.  Ular
ampulalarga quyiladi, ampulalarda ularning nomi va titri ko‘rsatiladi. Ko‘p
hollarda zardoblar quritiladi. Quruq zardob ishlatishdan oldin distillangan
suvda oldingi hajmiga yetguncha (bu hajm ko‘rsatilgan) suyultiriladi.
Barcha quyuq diagnostik preparatlar 4—10°C haroratda saqlanadi.
Serologik tekshirish  uchun  adsorbsiyalangan  va  nativ (adsorb-
siyalanmagan) immun zardoblardan foydalaniladi. Nativ zardoblar-
ning  kamchiligi  shundan  iboratki,  ularda  guruh  antitelolari,  ya’ni
mikroorganizmlar uchun umumiy antigenga ega bo‘lgan antitelolar

127
mavjud. Bunday antigenlar esa bir guruhga, avlodga, oilaga mansub
mikroblardagina uchraydi. Adsorbsiyalangan zardoblar o‘ta spetsifikligi
bilan farqlanadi; ular faqat gomologik (o‘ziga mos) antigenlargagina
sezuvchandir.  Antitelolar  begona  antigenlarga  (geterogenlar)
adsorbsiyasi yiroqlashgan. Adsorbsiyalangan zardobda antitelolarning
titri juda past (1:40, 1:320), shuning uchun ular suyultirilmaydi.
Agglutinatsiya  reaksiyasi
Agglutinatsiya  reaksiyasi  deb,  mos  antitelo  ta’sirda  antigenlar
mikrob yoki hujayralarning bir-biriga yopishib, fiziologik eritmada
cho‘kmaga tushishiga aytiladi. Hosil bo‘lgan cho‘kma  agglutinat  deb
ataladi. Reaksiya qo‘yish uchun quyidagilar kerak bo‘ladi:
1. Antitelolar (agglutininlar) bemor qon zardobi yoki immuno-
logik zardob.
2. Antigen — o‘lik yoki tirik mikroorganizmlar, eritrotsitlar yoki
boshqa hujayralar.
3. Fiziologik eritma.
Serodiagnostikada  agglutinatsiya  reaksiyasi  ichterlama,  paratif
(Vidal reaksiyasi), brutselloz (Rayta reaksiyasi) va boshqa kasalliklarda
keng  qo‘llaniladi.  Bunda  antitelo  bemor  qon  zardobi,  antigen  esa
ma’lum mikrob kulturasi hisoblanadi.
Mikrob yoki boshqa hujayralar identifikatsiyasida antigen bo‘lib
noma’lum mikrob kulturasi, antitelo bo‘lib ma’lum immun zardobi
qo‘llaniladi.  Bu  reaksiya  ichak  infeksiyalari,  ko‘kyo‘tal  va  boshqa
kasalliklar diagnostikasida qo‘llaniladi.
Ingrediyentlarni tayyorlash:
1) zardobni ajratib olish (yuqorida aytib o‘tilganidek);
2) antigenni tayyorlash. Òirik mikrob aralashmasi gomogen bo‘lishi
lozim va loyqalanish optimal standartga (1 ml.da taxminan 30 birlikda)
to‘g‘ri kelishi kerak:
Uni tayyorlash uchun 24 soatli qiyshiq agarda o‘stirilgan kultura
qo‘llaniladi. Bu kulturaga 3—4 ml steril fiziologik eritma quyib kultura
yuviladi, alohida steril idishga ajratib olinadi, standartga solishtiriladi,
agar kerak bo‘lsa, suyultiriladi.
O‘lik mikrob aralashmasi — diagnostikumning qo‘llanilishi ishni
ancha yengillashtiradi va uni xavfsiz qiladi. Asosan, ishlab chiqarish
korxonalarida tayyorlangan diagnostikumlardan foydalaniladi. Reaksiya
ikki usulda olib boriladi: taxminan agglutinatsiya reaksiyasi — buyum
oynachasida olib boriladi va kengaytirilgan hajm agglutinatsiya reaksiyasi
(probirkalarda olib boriladi).

128
Òaxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi.  Yog‘sizlantirilgan  buyum
oynachasiga 2 tomchi spetsifik (adsorbsiyalangan) zardob va bir tomchi
fiziologik eritma tomiziladi. Adsorbsiyalanmagan zardob taxminan 1:5—
1:25  ga  suyultiriladi.  Òomchilar  orasida  oraliq  bo‘lishi  shart.  Buyum
oynachasida qanday tomchi qayerda ekanligi qalam  bilan belgilanadi.
Mikrob kulturasi zardobning bitta tomchisi va fiziologik eritma bilan
bakteriologik qovuzloq yoki piðetkada gomogen aralashma hosil bo‘lguncha
aralashtiriladi. Kultura tomizilmagan zardob nazorat zardobi hisoblanadi.
Diqqat!  Kulturani  zardobdan  fiziologik  eritma  tomchisiga
o‘tkazish  mumkin  emas,  chunki  fiziologik  eritma  tomchisi
kontrol antigen bo‘lib hisoblanadi.
Reaksiya xona haroratida 1—3 daqiqa ichida o‘tadi. Nazorat zardob
tiniq, nazorat antigen xira, bir xilda loyqalangan bo‘lishi kerak. Kultura
va zardob tomizilgan tomchimizda cho‘kma hosil bo‘lsa, reaksiya musbat
deyiladi. Agar mikrob kulturamiz tanasi bilan yopishgan bo‘lsa, mayda
donador  cho‘kma,  agar  xivchinlar  bilan  yopishgan  bo‘lsa,  yirik
donador cho‘kma hosil bo‘ladi. Agar reaksiya manfiy bo‘lsa, xuddi
nazorat antigenga o‘xshash bir xilda loyqalanish hosil bo‘ladi.
Reaksiya natijasi qorong‘i fonda kesib o‘tuvchi yorug‘likda aniq
ko‘rinadi. Uni o‘rganishda lupadan ham foydalanish mumkin.
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
Bemordan  qon  olib  yuqorida  aytib  o‘tilgandek,  zardob  ajratib
olinadi.  Qon  zardob  1:50  dan  1:1600  gacha  suyultiriladi.  Aggluti-
natsiyalovchi zardobning titri deb,  gomologik hujayralarni aggluti-
natsiyaga uchratuvchi eng yuqori suyultirish darajasiga aytiladi.
Zardobni suyultirish: 1) shtativga kerakli hajmdagi, balandligi va
tubi  bir  xil  bo‘lgan  probirkalar  qo‘yib  chiqiladi;
2) barcha probirkalarga suyultirish darajalari yoziladi;
1-probirkaga tajriba nomeri yoki antigenning nomi  yoziladi. Ikkita
nazorat  probirkaga «NZ» — nazorat zardob va «NA» — nazorat  an-
tigen,  deb  yoziladi;
3) barcha probirkalarga 1 ml.dan  fiziologik eritma solinadi;
4) alohida probirkada ishchi eritmasi tayyorlab olinadi. Masalan,
1 : 50 suyultirish uchun probirkaga 4,9 ml fiziologik eritma va 0,1 ml
zardob  solinadi.  Probirkaga,  albatta,  suyultirish  darajasi  yozilishi
shart. Ishchi eritmasidan 1 ml.dan olib, birinchi va nazorat zardob
probirkasiga solinadi;
5) qolgan probirkalarda ham zardob suyultirib chiqiladi. Suyul-
tirish  usuli 13-jadvalda berilgan.

129
13-jadval
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
uchun zardobni suyultirish
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
a
d
.l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
it
a
r
o
z
a
n
a
b
i
rj
a
T
1
2
3
4
5
-
r
a
z
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
b
o
d
r
a
z
0
5
:
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
i
s
a
j
a
r
a
d
h
s
i
r
it
l
u
y
u
s
i
n
b
o
d
r
a
Z
0
0
1
:
1
0
0
2
:
1
0
0
4
:
1
0
0
8
:
1
0
0
6
1
:
1
0
0
1
:
1
E s l a t m a :   Ko‘rsatilgan strelkalar suyuqlikni probirkadan pro-
birkaga  quyilishini  belgilaydi.  Suyuqlik  5-probirkadan  1  ml  olib,
dezinfeksiyalovchi moddaga quyiladi.
Diqqat!  Barcha  probirkalardagi  suyuqlikning  hajmi  bir  xil
bo‘lishi lozim.
Zardob suyultirib bo‘lingandan keyin nazorat zardob probirkasi-
dan  tashqari  barchasiga  1—2  tomchidan  diagnostikum  yoki  yangi
tayyorlangan  mikrob  aralashmasi  (antigen)  solib  chiqiladi.  Bunda
probirkalarda biroz loyqalanish sodir bo‘lishi kerak. Nazorat zardob
tiniq qoladi.
Probirkalar yaxshilab aralashtiriladi va termostatga 37°C haroratda
18—24 soatga qoldiriladi. Òaxminiy natijani 2 soatdan so‘ng o‘qish
mumkin. Natija  hamma vaqtdagidek nazorat probirkalardan boshlab
o‘qiladi. Nazorat zardob tiniq, nazorat antigen loyqalangan bo‘lishi
kerak. Probirkalarni qorong‘i  fonda kesib o‘tuvchi yorug‘likda, lupa
yoki agglutinoskopda o‘rganish mumkin.
Agar  reaksiya  musbat  bo‘lsa,  donador  cho‘kma  hosil  bo‘ladi.
Agglutinat sekin-asta «zontiksimon» bo‘lib probirka tubiga cho‘kadi,
cho‘kma ustidagi suyuqlik tiniqlashadi. Yirik yoki donador cho‘kmaligini
aniqlash uchun probirkadagi suyuqlikni biroz chayqatish lozim.
Reaksiyaning intensivligi quyidagicha belgilanadi:
++++ barcha hujayralar cho‘kma tushgan, suyuqlik tiniq bo‘lsa,
reaksiya o‘ta musbat deyiladi;
+++ cho‘kma kamroq, suyuqlik tiniq bo‘lmasa, reaksiya musbat
deyiladi;
→
→
→
→

130
++ cho‘kma yanada kamroq, suyuqlik esa xira bo‘lsa, reaksiya
kuchsiz musbat deyiladi;
+ oz miqdorda cho‘kma bo‘lib, suyuqlik xira, loyqa bo‘lsa reaksiya
shubhali hisoblanadi;
Z—cho‘kma yo‘q, suyuqlik bir xilda loyqalangan, nazorat  antigenga
o‘xshash bo‘lsa, reaksiya manfiy deyiladi.
1. Immunitet reaksiyalari deb nimaga aytiladi?
2. Serologik reaksiyalarda qanday komponentlar ishtirok etadi?
3. Agglutinatsiya reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
4. Agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yish texnikasi qanday?
5. Diagnostikum nima?
6. Qachon mayda va yirik donador cho‘kmalar hosil bo‘ladi?
Gemagglutinatsiya    reaksiyasi
Laboratoriya amaliyotida ta’siri turli xildagi ikkita gemagglutinatsiya
reaksiyasi qo‘llaniladi.
Birinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiyaga kiradi.
Bu  reaksiyada  eritrotsitlar  mos  antitelolar  bilan  agglutinatsiyaga
uchraydi (gemagglutinatsiya). Bu reaksiya qon guruhini aniqlashda
keng qo‘llaniladi.
Ikkinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiya hisoblanadi.
Bunda  eritrotsitlarga  antitelolar  emas,  viruslar  hosil  qiladigan
moddalar ta’sir etadi. Masalan, griðp virusi tovuq eritrotsitlarini va
dengiz cho‘chqachalarining eritrotsitlarini, poliomiyelit virusi—qo‘y
eritrotsitlarini  agglutinatsiyalaydi.  Bu  reaksiyada  tekshirilayotgan
materialda u yoki bu virusning borligi aniqlanadi.
Reaksiya qo‘yish texnikasi. Reaksiya probirkalarda yoki maxsus
botiq plastinkalarda olib boriladi. Virus borligi aniqlanmoqchi bo‘lgan
material 1:10 dan 1:1280 gacha fiziologik eritmada suyultiriladi. Har
bir suyultirish aralashmasidan 0,5 ml olib, 0,5 ml 1—2 % li eritrotsit
osilmasi bilan aralashtiriladi. Kontrol probirkada 0,5 ml eritrotsit osilmasi
0,5 ml fiziologik eritma bilan aralashtiriladi. Probirkalarni termostatda
30 daqiqaga, plastinkani xona haroratida 45 daqiqaga qoldiriladi.
Natijani o‘qish. Reaksiya musbat bo‘lsa, probirka yoki plastinka
tubida qirrali «zontiksimon» cho‘kma hosil bo‘ladi. Reaksiya manfiy
bo‘lsa, chetlari tekis «tugmasimon» cho‘kma hosil bo‘ladi. Shunday
cho‘kma nazorat probirkada ham bo‘lishi lozim.
?
Nazorat  uchun  savollar

131
Tormozlangan gemagglutinatsiya  reaksiyasi
Bu serologik reaksiya bo‘lib, spetsifik viruslarga qarshi antitelo
virus bilan o‘zaro ta’sirga o‘tib (antigen) uni neytrallaydi, eritrotsitlar
agglutinatsiyalash xossasini yo‘qotadi, ya’ni gemagglutinatsiya reak-
siyasini tormozlaydi. Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasining
(RÒGA)ni yuqori  spetsifikligi yordamida virusning turini aniqlashga
imkon tug‘iladi.
Reaksiyani  qo‘yish  texnikasi.  0,25  ml  virusga  qarshi  zardob
ketma-ket ikki marta 1:10 dan 1:2560 gacha suyultirilib, teng hajmda
virus  saqlovchi  tekshirish  materiali  bilan  aralashtiriladi,  u  gemag-
glutinatsiya reaksiyasida aniqlangan titridan 4 marta kam bo‘ladi.
Aralashmani chayqatib termostatda 30 daqiqaga qoldiriladi, so‘ngra
0,5 ml.da 1—2 % li eritrotsit osilmasidan solib chiqiladi. Reaksiya
uchta nazorat bilan kuzatiladi (14-jadval).
14-jadval
Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasini nazorat qilish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
t
a
r
o
z
a
n
b
o
d
r
a
z
n
e
g
it
n
a
r
a
lt
is
t
o
r
ti
r
e
0
1
:
1
b
o
d
r
a
Z
i
r
ti
t
s
u
r
i
v
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
t
r
a
m
4
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5