uchun titr yarmiga teng (0,5 ml) miqdorda antigen olinadi. Bu uning
ishchi dozasidir. Barcha tajriba uchun antigenning umumiy suyultirilishi
tayyorlaniladi, 0,5 ml.ni tajribadagi probirkalar soniga kopaytiriladi.
5. Antitelo bemor qon zardobi. Òajribadan oldin yangi zardobni
undagi bor komplementlarni parchalash uchun inaktivatsiya qilish
lozim. Buning uchun uni 30 daqiqada 56°C suv hammomida yoki
inaktivatorda qizdiriladi. Oxirgi usul afzalroqdir: u zardobni ortiqcha
qizib ketishiga, yani denaturatsiyalanishiga yol qoymaydi. Denatu-
ratsiyalangan zardob tajriba uchun yaramaydi. Bemor qon zardobi,
odatda, 1 : 10 dan 1 : 100 gacha suyultirilgan holda qollaniladi.
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
k
it
il
o
m
e
g
a
m
e
t
s
i
s
-
o
r
ti
r
e
r
a
lt
i
s
t
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
5
4
,
1
4
,
1
5
3
,
1
3
,
1
5
2
,
1
2
,
1
5
1
,
1
1
,
1
5
0
,
1
0
,
1
5
,
1
5
,
1
-
e
l
p
m
o
K
0
1
:
1
t
n
e
m
5
0
,
0
1
,
0
5
1
,
0
2
,
0
5
2
,
0
3
,
0
5
3
,
0
4
,
0
5
4
,
0
5
,
0
5
,
0
k
it
il
o
m
e
G
a
m
e
t
s
i
s
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
y
o
q
%
3
it
i
s
t
o
r
ti
r
e
5
,
0
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
g
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
q
o
y
z
il
o
m
e
G
i
d
a
l
o
b
r
i
d
o
s
z
il
o
m
e
G
q
o
y
z
il
o
m
e
G
Komplementni titrlash
140
Immun zardoblari kopincha ishlab chiqarish sharoitlarida va
inaktivatsiya qilingan holda chiqariladi. Ularni 1 : 50 va undan yuqori
darajada suyultiriladi.
Asosiy tajribani olib borish
Òajribani olib borishda komponentlarni tartib bilan solish katta
ahamiyatga ega.Òajriba ikki bosqichda olib boriladi (19-jadval).
19-jadval
Komplementni boglash tajriba reaksiyasi
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
1
2
3
4
5
6
7
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
-
e
t
k
a
b
k
i
g
o
l
o
i
r
a
m
e
t
s
i
s
-
r
a
z
r
a
l
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
o
m
e
g
-
k
it
il
-
e
t
s
i
s
a
m
i
g
a
d
i
s
a
z
o
d
i
h
c
h
s
i
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
x
1
2
h
c
i
q
s
o
b
-
1
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
5
,
0
5
,
0
5
,
1
5
2
,
1
0
,
1
5
,
0
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
0
1
:
1
i
b
o
d
r
a
z
r
o
m
e
b
5
,
0
5
,
0
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
n
e
g
it
n
a
5
,
0
5
,
0
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
0
1
:
1
5
,
0
5
,
0
5
,
0
5
2
,
0
5
,
0
0
,
1
a
q
i
q
a
d
0
6
5
4
a
d
C
°
7
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
v
i
d
a
l
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
n
a
l
q
a
s
t
a
o
s
8
1
a
d
C
°
4
i
k
o
y
h
c
i
q
s
o
b
-
2
k
it
il
o
m
e
g
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
l
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
h
c
i
n
u
g
l
o
b
z
il
o
m
e
g
q
il
o
t
a
d
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
p
-
7
a
v
6
,
3
,
2
a
ji
t
a
N
-
s
u
m
i
k
o
y
t
a
b
-
n
a
m
y
if
+
+
+
+
)
+
(
141
1-bosqich. Probirkalarga talab qilingan miqdorda fiziologik eritma,
song talab qilingan hajmda suyultirilgan zardob va shunday hajmda
ishchi dozada antigen va komplement solinadi. Òajriba, albatta, reak-
siyada ishtirok etadigan barcha ingrediyentlar: zardob, antigen gemolitik
zardob va komplement kontroli bilan olib boriladi.
Probirkalar yaxshilab chayqatiladi va 37°C haroratda 4560 daqiqa
yoki 4°C haroratda 18 soat saqlanadi. Shu vaqt ichida spetsifik antigen
va antitelolar komplement yordamida boglanib oladi. Reaksiyani
«sovuqda» borishi spetsifik va sezuvchanlikni oshiradi.
2-bosqich. Probirkalar termostat yoki muzlatkichdan olingandan
song ularning barchasiga oldindan 30 daqiqa termostatda ushlangan
(sensibilizatsiyalangan) gemolitik zardobdan 1 ml.dan solib chiqiladi.
Probirkalar chayqatilib va yana termostatda qoldiriladi.
Natijani oqish. 2, 3, 6, 7- probirkalarda toliq gemoliz bolishi
uchun probirkalarni termostatda qoldiriladi (nazorat zardob antigen
va bir, ikki doza komplement). Eng birinchi ikki doza komplement
saqlovchi 7-probirkada gemoliz sodir boladi. Agar bu probirkada
gemoliz va probirka ichidagi suyuqlik tiniq bolsa, boshqa kontrol
probirkalarni diqqat bilan kuzatish lozim.
2, 3 va 6-probirkalar tiniq bolgani zahoti shtativdagi probirkalarni
termostatdan olish lozim. Òajriba probirkalarining termostatda uzoq
ushlanmaganini, 5-probirkada biroz loyqalanish bolishini korsatadi.
5-probirkada yarimishchi dozada komplement va togri reaksiya qoyil-
ganda ham toliq gemoliz sodir bolishi mumkin emas.
Nazorat zardob va antigen nina (2, 3-probirkalarda) gemoliz
bolishi, ularning dozasi togri tanlanganini korsatadi va qayta zardob
hamda antigen komplementni boglay olmaydi.
Gemolitik sistemaning kontrolida (4-probirka) reaksiya togri olib
borilsa, gemolizning izlari bolmaydi, chunki unda komplemet yoq.
Nazorat probirkalardagi ozgarishlar togri ekanligiga ishonch
hosil qilinganidan song tajriba probirkalari tekshiriladi. Òajriba
probirkalarida gemolizning bolmasligi reaksiya natijasining musbatligini
bildiradi. Bu zardobda olingan antigenga nisbatan spetsifik antitelo
borligidan dalolat beradi.
Ular hosil qilgan kompleks komplementni boglab oladi va gemoliz
reaksiyasi bolishiga yol qoymaydi. Agar probirkada gemoliz sodir
bolsa, reaksiyaning natijasi manfiy, deb sanaladi. Bu hollarda bemor
zardobidan olingan antigenga nisbatan mos antitelo bolmaydi, natijada
komplement bosh qoladi va u gemoliz reaksiyasida ishtirok etadi.
Reaksiya quyidagicha baholanadi:
++++ eritrotsitlar 100 % chokmaga tushadi, chokma ustidagi
suyuqlik tiniq boladi;
142
+++ 25 % eritrotsitlar gemolizga uchraydi. Chokma ustidagi
suyuqlik och pushti rangda boladi. Komplement boglanish reaksiyasi
keskin musbat deyiladi;
++ 50 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Chokma ustidagi suyuqlik
pushti rangda boladi. Reaksiya natijasi musbat deyiladi;
+ 75 % eritrotsitlar lizisga uchraydi, chokma ustidagi suyuqlik
och qizil rangda boladi, chokma juda kam boladi;
100 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Suyuqlik tiniq qizil rangga
kiradi. Komplement boglanish reaksiyasi manfiy boladi.
1. Komplement boglanish reaksiyasi qaysi usulda bajariladi?
2. Komplement boglanish reaksiyasida qanday sistemalar ishtirok etadi?
3. Gemolitik sistema reaksiyada qanday rol oynaydi?
4. Komplement boglanish reaksiyasida qancha bosqich bor va qanday
tartibda olib boriladi?
5. Komplement boglanish reaksiyasida gemolizning bolmasligi
nimadan darak beradi?
Yuqumli kasalliklarning immunoterapiya
va immunoprofilaktikasi
Kasallikning yengil kechishi olimga olib keluvchi xavfli xastalik-
larning oldini olib qilinadigan harakatlarga bogliqligi azaldan malum.
Immunoprofilaktikani ilmiy isbotlab va amaliyotda qollashni birinchi
bolib Lui Paster kiritadi. U kuchsizlantirilgan mikroorganizmlarni qol-
lash prinsiðlarini hamda odam va hayvonlarda uchraydigan ayrim yuqumli
kasalliklarning oldini oluvchi preparatlar (vaksinalar) tayyorlashni taklif
etadi. Bunga yuz yildan oshdi va ular hozirgi vaqtda suniy immunitet
hosil qilishda yuqumli kasalliklar bilan kurashishning asosi bolib qoldi.
Immunizatsiya suniy faol immunitet hosil qilish uchun inson
organizmiga butun hayoti davomida malum yoshlarda preparatlar
yuboriladi. Chaqaloqlarga tugilganining birinchi kunlaridanoq silga qarshi
BSJ vaksinasi qilinadi. Bola 1 oyligidan bogma, kokyotal, qoqshol,
poliomiyelit, qizamiq va boshqa kasalliklarni oldini olish uchun vaksinalar
bilan emlanadi. Shunday qilib, yuqumli kasalliklarga qarshi maxsus profi-
laktika ishlari olib boriladi, shuning uchun vaksinalardan foydalaniladi.
Vaksinalar (vaccini sigir chechagi sozidan olingan) orga-
nizmga yuborilganda suniy faol immunitetni vujudga keltiradigan
preparatdir, chunki ular tarkibida antigenlar bolib, bunday immun-
lash usulini vaksinatsiya deyiladi.
?
Nazorat uchun savollar
143
Vaksinalar oz tabiati va tarkibi jihatidan turlicha boladi. Quyidagi
vaksinalar tafovut qilinadi:
1. Òirik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
2. Olik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
3. Kimyoviy vaksinalar.
4. Anatoksinlar.
Òirik vaksinalar verulentlik xossasi kuchsizlantirilgan (lotin.
attenuer yumshatish, kuchsizlantirish), lekin immunogenlik xossasini
(yuqumli kasalliklarni oziga yuqtirmaslik xossasini chaqiradigan) saqlab
qolgan tirik mikroorganizmlardan tayyorlanadi.
Bunday mikroorganizmlarni olish uchun turli xil usullardan
foydalaniladi:
1. Mikroorganizmlarni osish va bolinib kopayishi uchun ularni
noqulay oziqa muhitlarida ostirib, ularga fizikaviy va kimyoviy omillar
tasir ettirish yoli bilan olinadi.
Silga qarshi ishlatiladigan vaksina BSJni Kalmett va Gerenlar
tayyorlashgan.
2. Infeksiya qozgatuvchisiga sezuvchan bolmagan laboratoriya
hayvonlarining organizmiga passajlash (yuborish) yoli bilan tayyor-
lanadi. Lui Paster shu yol bilan quturishga qarshi vaksinani oladi.
3. Odam organizmi uchun kam virulent bolgan tabiiy mikroor-
ganizm kulturalarini tanlash va boshqa yollar bilan olish mumkin.
M. P. Pokrovskaya, N.N. Jukov-Verejnikov, E.I. Koropkovalar tounga
qarshi vaksinani shu usulda olganlar.
Òirik vaksinalar kuchli immunitet hosil qiladi, ular tabiiy infek-
siyaga xos faqat klinik belgilarsiz yoki kam namoyon boladigan
jarayonni keltirib chiqaradi. Bunda u immunogenezning barcha mexa-
nizmini harakatga keltiradi, odamda yuqumli kasalliklarning oziga
yuqtirmaslik xossasini hosil qiladi.
Oldirilgan mikroblardan tayyorlangan vaksinalar. Bu vaksinalar
quyidagicha tayyorlanadi. Buning uchun koproq tibbiy xossalarga ega
bolgan va antigenlik jihatdan yuksak sifatli kulturalarning ayrim
shtammlari tanlab olinib, yapaloq shisha idishlar (matraslar)ga qoyil-
gan agarga ekiladi. Bakteriyalar termostatda 24 soat osgandan keyin
fiziologik eritma bilan yuviladi, suspenziyaning muayyan quyuqligi
(masalan, 1 ml.da 124 mlrd mikrob tanasi) belgilanadi, songra
mikroblar 60°C haroratda 1 soat qizdirish yoli bilan yoki kimyoviy
moddalar (fenol, formalin, spirt, aseton), ultrabinafsha nur va bosh-
qalar bilan oldiriladi. Bunday tasir etgan mikroorganizmlarning
immunogenlik xossasini toliq saqlab qoladigan omillargina tanlab
olinadi. Kimyoviy vaksinalar mikrob osilmasiga maxsus usulda ishlov
berish yoli bilan mikrob hujayrasining alohida komponentlaridan
(antigenlar) tayyorlanadi.
144
Kimyoviy vaksinalar organizmga yuborilganda tez soriladi. Shuning
uchun vaksinalarga sorilish vaqtini uzaytiradigan moddalar: aluminiy
gidrooksidi, aluminiy kaliyli achchiq tosh, mineral yoglar va bosh-
qalar qoshiladi. Bu «depo»ni hosil qilish deyiladi.
Kimyoviy vaksinalar ichterlama, meningit va boshqa kasalliklar-
ning profilaktikasida qollaniladi.
Anatoksinlar (lotin. ana teskarisi, aksi) asosan, antitoksik
xarakterdagi immunitet vujudga keladigan kasalliklarda organizmning
suniy yol bilan immunlash uchun mikrob emas, balki anatoksin
ishlatiladi.
Anatoksinlar 1923-yilda Ramon ekzotoksinlarini 0,30,4 % for-
malin bilan zararsizlantirish va 37°C da 34 hafta saqlash yoli bilan
tayyorlanadi. Ular toksik xossalarini tamomila yoqotib, lekin antigenlik
xossalarini tola saqlagan boladi. Binobarin, anatoksinni organizmga
kiritish bilan antitoksin hosil qilinadi.
Hozirgi vaqtda bogma, qoqshol va boshqa qozgatuvchilarning
toksinlaridan anatoksinlar olinmoqda va keng qollanilmoqda.
Anatoksinlar oziqa muhit aralashmalaridan (ballast oqsillardan)
tozalanadi va yuborilgan joyidan asta-sekin soriladigan moddalarga
shimdiriladi.
Vaksinalar tarkibiga kiruvchi antigenlarning miqdoriga kora,
quyidagi vaksinalar farqlanadi: monovaksinalar (bir turdagi antigen-
lardan tashkil topgan), divaksinalar (ikkita tur antigendan), trivak-
sinalar (uch tur antigenlardan tashkil topgan) va boshqalar.
Assotsiatsiyalangan vaksinalar turli xil bakteriyalarning antigenidan
va anatoksinlaridan tayyorlanadi. Masalan, assotsiatsiyalangan kokyotal,
bogma, qoqshol vaksinasi (AKDS), ozida olik kokyotal mikroblari
va bogma, qoqshol anatoksinlarini saqlaydi.
Vaksinalarni mushak ichiga, teri ostiga, teri ustiga, teri ichiga,
ogiz orqali yuboriladi. Vaksinatsiya (emlash) bir marotaba, ikki yoki
uch marotaba 12 hafta yoki undan kop vaqt oraligida emlanadi.
Vaksinaning xarakteriga kora, har bir vaksina uchun yuborish sxemasi
ishlab chiqilgan.
Vaksina yuborilgandan keyin umumiy va mahalliy reaksiyalar
yuzaga kelishi mumkin. Umumiy reaksiyalarga haroratning kotarilishi
(39°C gacha), bosh ogrishi, tinka qurishi, holsizlanish va boshqalar
kiradi. Bu holat ikki-uch kundan keyin otib ketadi. Mahalliy
reaksiyalarga vaksinatsiyadan song 12 kun otgach, vaksina yuboril-
gan joyda infiltrat va qizarish hosil boladi. Vaksinalar (tulyaremiyaga,
silga qarshi va b.) teri ustiga yuborilganda, mahalliy reaksiyalarning
yuzaga kelishi emlashning ijobiy tasiridan darak beradi.
Emlash ruxsat etilmaydigan kishilarni aniqlash maqsadida,
emlanuvchi kishilarning vaksinatsiyadan oldin tibbiy korikdan otka-
145
zish talab etiladi. Qanday kasalliklari bor kishilarni emlash mumkin
emasligi instruksiyada korsatib qoyiladi. Masalan, harorat kotarilgan
hollarda, otkir yuqumli kasalliklarda, allergiya va boshqalarda.
Shuningdek, ayollar homiladorligining ikkinchi yarmida emlanmaydi.
Vaksina yordamida suniy emlashdan keyin immunitet 6 oydan
1 yilgacha, chinchechak, tulyaremiya va boshqa bazi infeksiyalarda
bir necha yil saqlanadi. Vaksinatsiyada immunitet inyeksiyadan song
12 hafta otgach paydo boladi.
Immunitetni yuksak darajada va uzoq muddatda saqlash uchun
revaksinatsiya (yani, takror vaksinatsiya) otkaziladi, u organizmning
immunitet vujudga keltirishdagi faolligini oshiradi. Revaksinatsiya bir
necha oyda (bogmada) yoki bir necha yilda (chinchechakda) bir
marta otkaziladi.
Vaksina va anatoksinlar bakterial preparatlar ishlab chiqariladigan
korxonalarda tayyorlanadi. Ularni tayyorlash uchun katta miqdorda
mikrob osilmasi (biomassa) yoki virus saqlovchi material kerak boladi.
Òayyor preparatlar ampula yoki shishalarga solinadi va kop hollarda
quritiladi. Quruq preparatlar faollik va boshqa xossalarini uzoq vaqt
saqlab qoladi. Ayrim vaksinalar tabletka yoki drojji korinishida chiqa-
riladi, masalan, poliomiyelitga qarshi vaksina.
Har bir ampula, shisha va qutichalarga preparatning nomi, hajmi,
ishlatilish muddati, seriya raqami, nazorat raqamlari yoziladi. Prepa-
ratlar, asosan, 4°C da saqlanadi. Ularni muzlatish, song eritish va
yuqori harorat tasiridan saqlash, jonatilayotganda kerakli sharoitlarga
rioya qilish lozim.
Òashqi korinishida ozgarish bolgan va darz ketgan ampulalarni
ishlatish man etiladi. Vaksinaning alohida turi bu autovaksinadir. Ular
bemor organizmidan ajratib olingan mikroblarda bakteriologik
laboratoriyalarda tayyorlanadi.
Autovaksina osha bemorni davolash uchungina qollaniladi.
Kopgina autovaksina surunkali shaklda otadigan infeksiyalarni davo-
lashda qollaniladi (stafilokokk va b.). Ularni sxema asosida kam dozada
kop marotaba yuboriladi. U organizmning himoya kuchini
kuchaytiradi va bemorning sogayib ketishiga yordam beradi.
Zardoblar organizmga yuborilganda, suniy passiv immunitet hosil
qiladigan preparatlardir, chunki ular tarkibida tayyor antitelolar
boladi. Ular ikki xil boladi: davolashda va profilaktikada qollaniladigan
zardoblar hamda diagnostik zardoblar.
Bu preparatlar ozida tayyor antitelolar saqlaydi. Ularni donor
qonidan, yani odam yoki hayvonlarni maxsus immunlash yoli orqali
tayyorlanadi (qizamiq, qoqshol, gripp). Bundan tashqari, kasallanib
otgan yoki soglom odam qonida yetarli miqdorda antitelolar bolsa,
146
ularning qon zardobi ham qollaniladi. Shuningdek, immun preparat-
larni tayyorlashda xomashyo sifatida yoldosh va abort qonidan ham
foydalaniladi.
Antibakterial va antitoksik zardoblar mavjud. Antibakterial zar-
doblar kamroq qollaniladi. Antitoksik zardoblar koproq ahamiyatli,
ular antitoksinli bolib, bogma, qoqshol, gazli gangrena, botulizm
va boshqa kasalliklarni davolashda qollaniladi. Zardoblar alohida
institutlarda tayyorlanadi, ularni zardob tayyorlaydigan maxsus
bolimlari boladi. Otlar zardobida antitoksin yetarli darajada toplan-
guncha ular anatoksin bilan uzoq vaqt immunlanadi (giperimmu-
nizatsiya). Songra ulardan qon olinib, tindiriladi va zardob ajratiladi,
titrlanadi (1 ml.dagi antitoksik birikmalar miqdori aniqlanadi), keyin
uni steril holda saqlash uchun unga konservantlar (xinazol, xloroform)
qoshiladi, ampulalarga quyiladi va davlat nazoratidan otkaziladi.
Ot qonidan olingan preparatlar ozida odam uchun begona bolgan
oqsillarni saqlaydi, ularni organizmga qayta yuborilganda allergik
reaksiyalar: zardob kasalligi va anafilaktik shokni yuzaga keltiradi. Buni
oldini olish maqsadida zardobli preparatlarni organizmga ehtiyotlik
bilan (Bezredko usulida) yuboriladi.
Hozirda antitoksik zardoblarni ballast oqsillardan turli fizikaviy-
Do'stlaringiz bilan baham: |