Mikrobiologiya

organizmga kirgan qo‘zg‘atuvchining dozasiga bog‘liq.
Immuniteti. Odamda dizenteriya infeksiyasiga qarshi tabiiy himoya
vositasi mavjud. Kasallikdan so‘ng kuchsiz immunitet yuzaga keladi.
Zonne  shigellasi  keltirib  chiqargan  kasallikdan  so‘ng  esa  umuman
immunitet  hosil  bo‘lmaydi.  Birinchi  guruhga  kiruvchi  dizenteriya
shigellalari (Grigoryev-Shig) keltirib chiqargan kasalliklardan so‘ng
ancha mustahkam antitoksik immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi.  Bemorlarni  vaqtida  aniqlash,  ajratib  qo‘yish,
gospitalizatsiya qilish, vaqtida tashxis qo‘yish, dezinfeksiya ishlarini
olib borish va aholi orasida sanitariya maorifi ishlarini olib borish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Maxsus profilaktikasi. Buni qo‘llash natija bermaydi. Bemorlar
bilan muloqotda bo‘lganlarga dizenteriya bakteriofagi beriladi.

206
Davosi.  Komplekslashgan. Sulfanilamid  va  antibiotiklar  bilan
davolanadi. Spetsifik  davosi yo‘q.
1. Shigella avlodiga kiruvchi dizenteriya qo‘zg‘atuvchilarini  bayon eting.
2. Qaysi uglevodni parchalashiga qarab dizenteriya qo‘zg‘atuvchisi necha
guruhga bo‘linadi?  Bu guruhlarga qaysi  qo‘zg‘atuvchilar  kiradi?
3. Shigellalar qaysi yo‘l orqali organizmga tushadi va ichakni qaysi
qismini shikastlaydi?
4. Qaysi shigella R shaklli koloniya  hosil qilib o‘sadi?
5. Qaysi shigella tur va guruh antigeniga ega?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Seksion material.
3. Oziq-ovqatlar.
Tekshirish  materialini  yig‘ish
  Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikrobiologik.
2. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Agar tekshirishga keltirilgan najas-
ning  shilliq,  yiringli  va  qonli  qismlari  bo‘lsa,  undan  bakteriologik
qovuzloq yordamida material olinib, fiziologik eritmada chayiladi va
differensial-diagnostik oziqa muhitlariga ekiladi. Glitserin aralashmasida
-
il
o
b
a
l
h
s
o
b
n
a
d
i
r
a
l
n
u
k
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
k
il
l
a
s
a
k
l
a
i
r
e
t
a
M
i
k
n
u
h
c
,
r
u
r
a
z
h
s
il
o
i
n
i
m
s
i
q
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
s
a
j
a
N
.i
d
a
n
n
a
d
s
a
j
a
N
.i
d
y
a
lt
s
a
k
i
h
s
i
n
k
a
h
c
i
n
o
‘
g
‘
o
y
r
a
l
a
ll
e
g
i
h
s
—
3
5
-
a
r
o
b
a
l
,
b
il
o
s
a
g
a
m
h
s
a
l
a
r
a
il
n
i
r
e
s
ti
l
g
a
v
i
d
a
n
il
o
g
-
z
u
v
o
q
n
a
g
n
a
l
r
o
y
y
a
t
n
a
d
m
i
s
n
i
m
u
l
A
.i
d
a
li
t
a
n
‘
o
j
a
g
a
y
i
r
o
t
a
g
a
k
r
i
b
o
r
p
,i
d
a
n
il
o
s
a
j
a
n
b
il
it
i
r
i
k
a
k
k
a
h
c
i
i
r
‘
g
‘
o
t
q
o
l
l
a
i
r
e
t
a
m
i
g
a
d
n
a
g
n
il
i
q
a
n
q
u
H
.i
d
a
li
t
a
n
‘
o
j
a
v
i
d
a
n
il
o
s
.
n
i
k
m
u
m
i
h
s
i
n
il
o
m
a
h
a
v
m
u
q
li
r
e
t
s
,
b
i
n
il
o
i
m
s
i
q
a
t
3
—
2
g
n
i
n
k
a
h
c
i
n
o
‘
g
‘
o
Y
.i
d
a
li
z
e
b
a
li
h
s
x
a
y
n
a
li
b
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
.i
b
a
k
i
g
a
d
a
y
i
s
k
e
f
n
i
o
k
i
s
k
o
t
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
?
Nazorat  uchun  savollar
Najas.
Seksion material.
Oziq-ovqatlar.

207
keltirilgan  najas  yaxshilab  aralashtiriladi  va  differensial-diagnostik
muhitga shpatel bilan ekiladi. Shigellalar uchun differensial-diagnostik
muhit bo‘lib Ploskiryov, Endo va EMS muhitlari hisoblanadi. Alohida
koloniyalar hosil bo‘lishi uchun muhit oziqa qo‘yilgan Petri kosachasi
termostatda quritib olinadi. So‘ng muhitga tekshirish materialidan
bir tomchi solinib, shpatel yordamida oziqa muhiti yuzasiga yoyib
ekiladi.  Ikki  yoki  uchta  kosachaga  ekilganda  har  safar  tekshirish
materialini yangidan olish lozim. Bu esa shigellalarni ajratishga imkon
yaratadi.  Dizenteriyani  davolashda  turli  xil  antibiotiklar,  masalan,
levomitsetin, sintomitsin kabilarni qo‘llanilishi natijasida qo‘zg‘atuv-
chilar bu antibiotikka chidamli bo‘libgina qolmay, balki bu antibiotik-
larga bog‘liq ham bo‘lib qoladilar. Shuning uchun muhitlarga ko‘p
qo‘llaniladigan  antibiotiklar  qo‘shish  tavsiya  etiladi.  Parallel  holda
tekshirish  materiali  boyituvchi  muhit — selinitli  sho‘rvaga  1:4,  1:5
nisbatda qilib ekiladi. Barcha ekilgan muhitlarni termostatda 37°C ha-
roratda qoldiriladi.
Tekshirishnng ikkinchi kuni. Ekilgan oziqa muhitlar termostatdan
olib  ko‘zdan  kechiriladi.  Bu  oziqa  muhitlarda  bakteriyalar  o‘rta
o‘lchamli yarimtiniq, kulrang koloniyalar hosil qiladi. Zonne shigella
turi esa yirikroq, yassi, xira, chetlari g‘adir-budur, R shaklli koloniya
hosil qiladi. Shunday shubhali koloniyalardan 4—6 tasi olinib, sof
kulturani ajratib olish uchun Rassel muhitiga shtrix qilib va sanchib
ekiladi (paralell holda selenitli sho‘rvadan olib, differensial-diagnostika
muhitlariga ekiladi). Ekilgan muhit termostatda 37°C haroratda 24 soat
qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan oziqa muhiti termostatda
olinib, ko‘zdan kechiriladi. Laktozani parchalamagan bo‘lsa, ya’ni
muhitning qiyshiq qismi o‘zgarmasdan, tik qismi o‘zgargan bo‘lsa,
tekshirish davom ettiriladi.
1. Surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va mikroskop
ostida tekshiriladi. Bunda agar faqat shigellalar ko‘rinsa, sof kultura
ajralganligidan dalolat beradi va tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss muhitiga sanchib
ekiladi.
3. Proteolitik xossasini o‘rganish uchun go‘sht-peptonli sho‘rvaga
ekilib,  qopqog‘iga  indikator  qo‘g‘oz  yopiladi.
4. Lakmusli sutga ekiladi. Ekilgan muhitlarni termostatda 37°C
haroratda 24 soat qoldiriladi.
5. Antigenlik xossasi o‘rganiladi. Buning uchun buyum oynachasi
1-aralashma  bilan  taxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Bu
aralashma tarkibiga Zonne, Nyukasl shigellalarini saqlovchi antiteloli
zardob va polivalentli Fleksner zardoblari kiradi.

208
Agar  reaksiya    musbat  bo‘lsa,  shu  aralashma  tarkibiga  kiruvchi
zardoblar  bilan  alohida-alohida  taxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi
qo‘yiladi. Agar Zonne yoki Nyukasl adsorbsiyalangan zardoblari bilan
agglutinatsiya bersa, kasallikni Zonne yoki Nyukasl shigellasi keltirib
chiqargan, deb javob beriladi. Agar Fleksner bilan agglutinatsiya bersa,
reaksiya davom ettiriladi, chunki uning tur va kichik turlari mavjud.
Buning uchun avval tur (I, II, III, IV,V) va guruh (1—3, 4—6—7, 8)
zardoblari  bilan  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Masalan,  ajratib
olingan  kultura  II  tur  zardobi  va  3,4-guruh  zardoblari  bilan  agglu-
tinatsiya bersa, jadvalga asoslangan holda javob aniqlanadi. Ajratib olingan
kultura  Fleksner  shigellasining  2-serovar,  1a-kichik  serovari.  Javob:
Fleksnerning  2a-shigellasi  ajratib  olinadi.  Agar  1-aralashma  bilan
agglutinatsiya bermasa, boshqa polivalentlik zardoblar bilan agglutinatsiya
reaksiyasi qo‘yiladi.
Agglutinatsiya  reaksiyasini  qo‘yishda  shigellalarning  mannitni
parchalashiga ham e’tibor berish lozim. Mannitni parchalamaydigan
kulturalar  bilan  Grigoryev-Shig,  Shtutser-Shmis  (1,2),  Larj-Saks
(3—7), (8—10) provizor turlarini saqlovchi polivalentlik zardob bilan
agglutinatsiya  reaksiyasi qo‘yiladi.
Mannitni parchalagan hollarda esa 1-aralashma bilan agglutinatsiya
reaksiyasi  qo‘yiladi.  Agar  qaysi  birida  u  reaksiya  bersa,  shu  zardob
bilan alohida-alohida agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Boyd zardobi
bilan agglutinatsiya reaksiyasini qo‘yishda, shigellalarning shu joyda
ko‘proq uchraydigan serovarlari bilan reaksiya qo‘yilishi lozim. Bizda
Boyd shigellasining 4, 5, 7, 9 va 12-serovarlari uchrab turadi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
ko‘zdan kechiriladi. Fermentativ xossasining o‘zgarganligiga asoslanib,
shigellaning turi aniqlanadi. Serologik reaksiyasiga asoslangan holda javob
beriladi. Kasallikka tez tashxis qo‘yishda biologik usuldan ham foydalanish
mumkin.  Tekshirish  materiali  yoki  ajratib  olingan  kultura  dengiz
cho‘chqachalarining  konyunktiva  xaltachasiga  (pastki  ko‘z  qovog‘i
ichiga) yuboriladi. Birinchi kunning oxirlarida dengiz cho‘chqachalarida
konyunktivit yuzaga keladi.
1. Dizenteriya kasalligida qanday tekshirish materiali olinadi va u qanday
to‘planadi?
2. Qanday uglevod parchalanishiga qarab, salbiy javob beriladi?
3. Fleksner shigellasining serovar va kichik serovari hamda boshqa shi-
gellalarning turini aniqlash uchun qanday zardoblardan foydalaniladi?
4. 1-aralashma tarkibiga qanday zardoblar kiradi?
?
Nazorat  uchun  savollar

209
Shartli-patogen  bakteriyalar
Mikrobiologiya va infeksiya haqidagi tushunchaning rivojlanishi
natijasida ma’lum turdagi mikroorganizmlar o‘ziga xos tarqalish yo‘li
va  klassik  belgilari  bilan  namoyon  bo‘ladigan  kasalliklarni  keltirib
chiqarishi aniqlandi. Lekin XX asrning ikkinchi yarmida odam uchun
patogen  bo‘lmagan  mikroorganizmlar,  xususan,  ichakda  doimo
yashaydigan ichak tayoqchasi, teridagi saprofit stafilokokklar, yuqori
nafas  yo‘llari  shilliq  qavatidan  gemofil  mikrofloralar  yuqumli
kasalliklarni  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘layotganligi  aniqlandi.  Bu
mikroorganizmlar shartli-patogen, deb ataladi. Chunki ular ma’lum
sharoitlarda, masalan, organizmning kasallikka qarshi kurashish kuchi
susayganda yoki uni qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar o‘z xossalarini
o‘zgartirgandagina ta’sir ko‘rsatadi.
Butun dunyoda operatsiyadan keyin, kuygan qismlarning bitishida
yiringli yallig‘lanishi asoratlari miqdorini ortishi kuzatilmoqda. Bunday
kasalliklar  klinika  ichi  kasalliklari  deyiladi.  Chunki  ular  davolash
muassasalarida yuzaga keladi. Hozirgi davrda klinik infeksiyalarning
tarqalishida turli xil tibbyot asboblaridan foydalanish (kateter kiritish,
endo va bronxoskop, ingalator) sabab bo‘lmoqda, chunki bu asbob-
lardan foydalanilayotganda aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish
tartibi  buzilmoqda.  Bundan  tashqari,  bu  vaziyatga  shartli-patogen
mikroorganizmlar patogenlik ta’sirini dorivor mahsulotlarga, tashqi
muhitga chidamliligining ortishi, toksigenlik xossasi hosil bo‘lishi sabab
bo‘lyapti.
Hozirda shartli-patogen mikroorganizmlar keng doirani tashkil etadi.
Ularga  ichak  oilasi  a’zolari  (klebsiyellalar,  proteylar,  providensiya,
serratsiya), stafilokokk, B guruhidagi streptokokk, enterokokklar, ko‘k-
yashil yiring tayoqchalari, spora hosil qilmaydigan anaeroblar va boshqalar
kiradi. Klinik infeksiyalar kasalxona ichidagi gigiyenik tartib buzilishi natijasida
yuzaga keladi. Infeksiya manbai bo‘lib tibbiyot xodimlari, bemorlar, kasal
ko‘rgani kelganlar hisoblanishi mumkin. Choyshab, sochiq, havo, tib-
biyot asboblari orqali tarqalib, bular ekzogen infeksiyalar hisoblanadi.
Ayrim hollarda klinik infeksiya organizm o‘z mikroflorasining patogen-
lik xossasini paydo bo‘lishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, operatsiyadan
so‘ng nafas yo‘lida joylashgan mikroblar undan kislorod yetarli darajada
o‘tmaganligi sababli zotiljam (pnevmoniya)ni keltirib chiqaradi.
21-bob.
  KLEBSIYELLALAR
Klebsiyella avlodi enterobakteriya oilasiga mansub bo‘lib, unga turli
xil kasalliklar (zotiljam va yiringli-yallig‘lanish jarayonlari)ni keltirib
chiqaruvchi K. pneummoniae, K. ozaenae, K. rinoscleromatislar kiradi.

210
Morfologiyasi.   Klebsiyellalar  mayda,  yo‘g‘on  tayoqlardir.
0,6—6,0x0,3—1,5 mkm kattalikda, uchlari yumaloq, harakatsizdir.
Kapsula hosil qiladi. Surtma preparatda alohida, juft va qisqa zanjirsimon
bo‘lib  joylashadi.
Kultural xossasi. Klebsiyellalar fakultativ anaerob. Oddiy oziqa
muhitida 35—37°C da yaxshi o‘sadi. Zich oziqa muhitida yumaloq,
bo‘rtib chiqqan, shilliq koloniya hosil qilib o‘sadi. Suyuq oziqa muhitida
bir tekis loyqalanish hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Saxarolitik xossasiga ko‘ra, laktoza, glukoza
va mannitni kislota va gazgacha parchalaydi.Proteolitik xossasiga ko‘ra,
mochevinani parchalaydi, indol va vodorod sulfit hosil qiladi.
Toksigenligi. Endotoksid ajratadi. Ularning virulentligi kapsulasiga
bog‘liq bo‘lib, kapsulasiz shakldagilarning virulentligi pastdir.
Antigenlik xossasi. Klebsiyellalar kapsula K— antigenini va yuzaki
O—antigenini saqlaydi. Hozirgi vaqtda K—antigenini 80 ta, O—anti-
genining 11 ta seroguruhlari aniqlangan.
Chidamliligi. Klebsiyellalarning kapsulasi bo‘lganligi sababli, ular
tashqi muhitga chidamli va tuproqda, suvda, buyumlarda uzoq vaqt
saqlanadi. 65°C ta’sirida bir soatdan so‘ng nobud bo‘ladi. Dezinfek-
siyalovchi moddalarga (xloramin, fenol va b.) sezgir. Antibiotiklarga
chidamliligi yuqori.
Patogenligi. Tabiiy sharoitlarda turli xil hayvonlarda—sigir, cho‘chqa,
otlarda kasallik (sepsis, zotiljam, septitsemiya) keltirib chiqaradi.
Infeksiya manbai. Ekzogen infeksiyaning manbai kasal odam va
sog‘lom bakteriya tashuvchilar hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Maishiy muloqot (iflos qo‘l, buyumlar), bolalar
muassasasi  va  kasalxonalarda  o‘yinchoq,  choyshab,  sochiq,  tibbiy
asboblar  orqali  tarqaladi.
Patogenezi. Klebsiyellalar organizmning qarshilik kuchi susayganda
chaqaloqlarda ikkilamchi infeksiyani keltirib chiqaradi. Bakteriyalar yuqori
nafas yo‘li va ichak orqali turli xil a’zolarga va qonga o‘tib, yiringli-
yallig‘lanish jarayoni, sepsis, meningit kasalligini keltirib chiqaradi.
Immuniteti.  Kasallikdan  so‘ng  kuchsiz,  faqat  kasallik  keltirib
chiqargan qo‘zg‘atuvchiga qarshi (serovar) immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Tug‘uruqxonalar, davolash va bolalar muassasalarida
sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish. Sterilizatsiya ishlarini to‘liq
olib borish. Aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish. Maxsus
profilaktikasi yo‘q.
Davosi. Davosi juda qiyin, chunki klebsiyellalar antibiotiklarga
juda chidamlidir. Gentamitsin, kanamitsin, ayrim hollarda ampitsillin
bilan  davolash  yaxshi  natijalar  beradi.

211
MIKROBIOLOGIK  TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Balg‘am.
2. Quloqdan yiring, yara ajratmasi, halqumdan shilliq.
3. Najas.
4. Buyumlardan yuvindi.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Balg‘am  och  qoringa,  og‘iz  bo‘shlig‘ini  chayib  tishlar  tozalan-
gandan so‘ng olinadi. Balg‘am og‘zi keng, qopqoqli bankalarga olib
tekshirishga yuboriladi.
Quloqdan yiring, yara ajratmasi va halqum shillig‘i materiali sifatida
steril paxta tampon yordamida olinadi va steril probirkaga solinadi.
Steril paxta tampon fiziologik eritmada namlanib, turli xil buyum-
lardan yuvindi olinadi, probirkaga solinib, laboratoriyaga jo‘natiladi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikrobiologik.
2. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Najasdan tekshirish materiali sinamasi
olingan tampon Petri kosachasidagi GPA, Endo va Ploskiryov muhiti
glukozali sho‘rvaga ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qol-
diriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar ko‘zdan kechiriladi.
Shubhali koloniyadan surtma preparat tayyorlanadi. Gram usulida
bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. Grammanfiy bo‘lgan tayoq-
chasimon bakteriyalar ko‘rinsa (4—5), shilliq koloniyalardan olib sof
kulturani ajratish uchun Vorfel—Fergyuson va Rassel muhitiga ekiladi.
Probirkaning  qopqog‘iga  indol  va  vodorod  sulfit  hosil  bo‘lganini
aniqlash uchun indikator shimdirilgan filtr qog‘oz o‘rnatiladi. Glu-
kozali sho‘rvadan (kerak bo‘lsa) zich oziqa muhitiga olib ekiladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Agar mikroblar harakatsiz, laktoza,
glukoza, mochevinani kislota va gazgacha parchalab, indol va vodorod
sulfit hosil qilsa, surtma preparat tayyorlab, ularning kapsulasi borligi
o‘rganiladi va sitratli, malanitli muhitga ekiladi. Agar kapsula borligi
aniqlansa,  Kantigen  saqlovchi  zardobi  bilan  buyum  oynachasida
taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Reaksiya musbat bo‘lsa
«Klebsiyella aniqlandi», deb taxminiy javob berish mumkin. Ekilgan
muhitni termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.

212
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Sitratli va malonatli
muhitda  koloniyalar  o‘sib,  Rassel  muhitida  uglevodlarni  ular  par-
chalagan bo‘lsa, kasallikka to‘liq tashxis qo‘yiladi.
Serologik  diagnostika
Kasallikning 7—8-kunlari unga shubha qilinganda, bemor qon zardobi
1:100—1:1600 nisbatda suyultirilib, o‘lik skleroma klebsiyellalari bilan
komplementni bog‘lash reaksiyasi qo‘yiladi. Kasallik rivojlanishi bilan
antitelolar titrining ortishi unga to‘liq tashxis qo‘yishga imkon beradi.
1. Shartli patogen bakteriyalarning asosiy belgilari qanday?
2. Klebsiyellalar boshqa enterobakteriyalardan nimasi bilan farqlanadi?
22-bob. 
VULGAR PROTEYLAR
Proteus Vulgaris avlodi enterobakteriyalar oilasiga kiradi va unga
bir  necha  turlar  mansubdir.  Ular  qator  muhitlardagi  moddalarni
fermentlash xosasiga ega.
Morfologiyasi.  Bu  bakteriyalar  mayda  polimorf,  Grammanfiy
tayoqchalar bo‘lib, 0,4—0,6x1,0—3,0 mkm kattalikda bo‘ladi. Hara-
katchan, xivchinlari peritrix joylashgan. Spora va kapsula hosil qilmaydi.
O shaklga aylanadi (harakatsiz).
Kultural xossasi. Protey fakultativ anaerob bo‘lib, oziqa muhitini
tanlamaydi, 25—30°C da yaxshi o‘sadi. Yangi tayyorlangan agar yuzida
o‘rmalab o‘suvchi «g‘ujg‘on o‘ynayotgan» och, ko‘k-gungurt karash
hosil qilishi unga juda xos. Mikrobning harakatsiz shakllari yakka,
yumaloq pigmentsiz koloniyalar hosil qiladi. Suyuq oziqa muhitida
bir tekis loyqalanish hosil qiladi.
Fermentativ  xossasi.  Vulgar  proteyning  proteolitik  xossalari  ro‘y-
rost ko‘rinadi. Jelatinani, ivitilgan zardobni suyultiradi. Vodorod sulfit,
ammiak, indol hosil qiladi. Shular va boshqa gazsimon moddalar hosil
bo‘lganidan protey kulturalaridan qo‘lansa chirindi hidi keladi. Protey
bir qancha uglevodlarni parchalab kislota va gaz hosil qiladi. Protey
kuchli proteolitik xossalari borligi  uchun chirish jarayonlarida qatnashadi.
Toksigenligi. Endotoksin saqlaydi.
Antigenlik  xossasi.  Vulgar  proteylar  somatik  O—antigeni  va
xivchinli H—antigenini  o‘zida saqlaydi. Hozirgi vaqtda O—antigenining
150 ta, H — antigenining 80 ta serovarlari mavjud. O va H—antigen-
?
Nazorat  uchun  savollar

213
larining birlashishi kasallikda qo‘zg‘atuvchining u yoki bu seroguruh
va serovarlarining ustunligini belgilaydi.
Chidamliligi. Tashqi muhitga ancha chidamli, 60°C harorat ta’sirida
1  soatgacha,  dezinfeksiyalovchi  moddalar  ta’sirida  bir  necha
daqiqagacha saqlanadi. Ko‘pgina antibiotiklarga ancha chidamli.
Patogenligi. Proteylar hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi.
Infeksiya manbai. Proteylar odam chiqindisi bilan tashqi muhitga
chiqariladi. Demak, infeksiya manbai — bemor hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Alimentar, maishiy muloqot (iflos qo‘l, choyshab,
sochiq, buyumlar, xirurgik asboblar) yo‘llari orqali tarqaladi.
Patogenezi. Kirish darvozasi bo‘lib, shilliq qavatlar va jarohat-
langan teri hisoblanadi. Ma’lum sharoitda proteyning patogen shtatlari
odamda jarohatlarni, o‘rta quloqni yiringlata oladi, qovoq, buyrak
jomini yallig‘lantiradi, endometrit  va enterokolit (ayniqsa, bolalarda),
ovqatdan zaharlanish va hatto sepsizga sabab bo‘la oladi. II Jahon
urushi davrida jangchilarning jarohatlarida streptokkokdan keyin vul-
gar protey  juda ko‘p uchragan. Ko‘pgina oziq-ovqatlarni tayyorlash
va  saqlashda  sanitariya  qoidalariga  rioya  qilmaslik  sababli,  protey
ovqatdan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Ovqatdan yuz beradigan boshqa
toksikoinfeksiyalar qanday o‘tsa, protey tushgan ovqatdan zaharla-
nish ham asosan, shunday o‘tadi.
Profilaktikasi. Kasalxona va bolalar muassasalarida, oziq-ovqat
korxonalarida, oshxonalarda sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish.
Sterilizatsiya ishlarini to‘liq olib borish. Maxsus profilaktikasi yo‘q.
Davosi.  Gentamitsin,  karbensillin,  kanamitsin va boshqa anti-
biotiklardan bemorlarni davolashda foydalaniladi. Siydik yo‘li, buyrak
yallig‘lanishida  nitrofuranlar  qatoriga  kiruvchi  furagin,  5-nok  va
boshqalar beriladi. Protey fagining qo‘llanilishi yaxshi natija beradi.
MIKROBIOLOGIK  TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Qusuq moddasi.
3. Siydik.
4. Halqumdan shilliq, quloqdan yiring, yaradan ajratma.