Mikrobiologiya

chidamli, shuning uchun ularni suv, havo, tuproq, jihozlarda aniq-
lash mumkin. 100°C haroratda shu zahoti, 70°C haroratda 10—15
daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Past haroratda yaxshi saqlanadi. Muzla-
tilganda bir necha yilgacha saqlanadi.
Quritishga chidamli. Tik quyosh nuri ta’sirida bir necha soatdan
keyin  nobud  bo‘ladi.  Dezinfeksiyalovchi  eritmalar  ta’sirida  15—20
daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Brilliant yashiliga sezgir.
Patogenligi. Stafilokokka yirik va mayda shoxli hayvonlar, sigir,
ot,  cho‘chqa,  tovuqlar  sezgir  bo‘ladi. Laboratoriya  hayvonlaridan
quyonlar, oq sichqon va mushuk bolachalari sezgir.
Infeksiya manbai. Kasal odam va bakteriya tashuvchi.
Tarqalish yo‘li. Havo-tomchi, havo changi, alimentar, egri kon-
takt yo‘li bilan tarqaladi.
Odamlarda keltirib chiqaradigan kasalliklar. Piodermiya furunkul
(chiðqon), karbunkul (ho‘ðpoz), panaritsa abssess (fasod bog‘lash),
angina,  sistit  osteomiyelit,  xoletsistit,  mastit,  sepsis,  septikopiye-
miya, ovqatdan zaharlanish va boshqa kasalliklar.
Patogenezi. Shilliq pardalar va teri kirish darvozasi hisoblanadi.
Stafilokokk kasalliklarining kelib chiqishida tillarang stafilokokkning
(S. aureus) ahamiyati katta. S. epidermidis va S. saprophyticus larning
odam  patologiyasida  roli  kamroqdir.  Kasallik  patogenezi  qo‘zg‘a-
Plazmani
koagulatsiyalashi
DNK 
aza
fermentini
ajratish
Fosfataza 
mahsu-
lotini 
ishlab
chiqarishi
α
—
gemolitik faolligi
Anaerob 
sharoitda
mannitni parchalash
Erob 
sharoitda
mannitni parchalash
Novobiotsinga chidamliligi
S. aureus
S. epidermidis
S. saprophyticus

156
tuvchining  fermentativ  toksigenlikka,  bakteriya  hujayrasi  modda-
lariga va makroorganizmning immun sistemasi xossalariga bog‘liqdir.
Ko‘pincha teri va teri ostini zararlab milkak (tirnoq ostini yallig‘lab
yiring bog‘lashi), furunkul (chiðqon), piodermitlar (terining yiringli
kasalliklari)ni keltirib chiqaradi. Stafilokokklar ko‘pincha ikkilamchi
infeksiyalarni keltirib chiqaradi, masalan, griðpdan pnevmoniya. Ular,
shuningdek,  jarohat  infeksiyasini  keltirib  chiqaradi.  Akusherlik
amaliyotida stafilokokkning roli katta, chunki chaqaloqlar ularga juda
sezgir bo‘ladi. Stafilokokk kasalliklari paytida allergiyaning kuchayishi
katta ahamiyatga ega, shuning natijasida kasalliklarning qaytalanishi
bilan xarakterlanadi.
Stafilokokk  kasalliklari orasida ovqatdan zaharlanish asosiy o‘rin
egallaydi. Kasallik belgilariga ko‘ra ular qusish, ich ketish, bosh og‘rig‘i
va boshqa kasallik belgilari bilan namoyon bo‘ladi.
Immunitet. Odam organizmida tabiiy himoya mavjud bo‘lib, bu
fagotsitoz va antitelolar tufaylidir. Ular mexanik omillarga bog‘liqdir.
Bu organizmga tushgan stafilokokk qo‘zg‘atuvchilarning  organizmda
tarqalib ketishiga qarshilik ko‘rsatib, yallig‘lanish jarayonining oldini
oladi. Hosil bo‘lgan o‘choqda stafilokokklar fagotsitozga uchraydi.
Kasallik jarayonida hosil bo‘lgan antitoksin, immunitetning umumiy
kompleksida ahamiyatli omil hisoblanadi. Orttirilgan immunitet esa
mustahkam bo‘lmaydi, shuning uchun kasallikni qaytalanishi kuza-
tiladi.
Profilaktikasi. Sanitariya-gigiyena sharoitlarni yaxshilash, bemor-
lar  va  bakteriya  tashuvchilarni  aniqlashni  faollashtirish,  kasalxona
muassasalarida ish tartibini yaxshilashdan iborat.
Maxsus profilaktikasi. Stafilokokk anatoksini va stafilokokka qarshi
immunoglobulin yuboriladi.
Davosi. Bakteriyalarga qarshi dorilar, polivalent stafilokokk bakte-
riofagi, stafilokokka qarshi zardob va immunoglobulinlar yuboriladi.
Ayrim  hollarda  stafilokokk  infeksiyasi  surunkali  shaklda  o‘tganda,
autovaksina buyuriladi.
1. Qanday xususiyatlariga ko‘ra, stafilokokklar bir guruhga kiritiladi?
2. Stafilokokklar  qanday  patogen  fermentlar  va  omillarni  ishlab
chiqaradi?
3. Stafilokokklar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
4. Stafilokokklarning qanday turlari bor?
?
Nazorat  uchun  savollar

157
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
Tekshirish maqsadi: stafilokokklarni aniqlash va farqlash.
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Yiring (furunkul, karbunkul, abssessda).
2. Tomoqning ustki qismidan shilliq (anginada).
3. Balg‘am (zotiljamda).
4. Siydik (piyelit va sistitda).
5. O‘t suyuqligi (xoletsistitda).
6. Qon (sepsisga shubha qilinganda).
7. Qusuq  modda,  oshqozon  yuvindisi,  oziq-ovqat  qoldiqlari
(ovqatdan  zaharlanganda).
8. Burundan shilliq (bakteriya tashuvchilikka tekshirganda).
Tekshirish  materialini  to‘plash  usuli
g
n
i
n
a
h
o
s
n
a
g
n
a
lt
a
h
o
r
a
j
i
n
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
.i
d
a
n
il
o
n
a
d
i
m
s
i
q
q
o
r
r
u
q
u
h
c
t
a
h
o
r
a
j
q
i
h
c
O
,
k
il
i
p
il
a
k
o
d
i
k
o
y
a
t
x
a
p
g
n
i
r
i
y
n
a
d
i
r
a
l
a
h
o
s
a
d
i
m
a
d
r
o
y
i
s
a
k
t
e
p
i
p
r
e
t
s
a
P
q
i
p
o
Y
.i
d
a
n
il
o
a
d
r
a
l
n
o
y
a
r
a
j
a
s
e
i
n
g
n
i
r
i
y
a
d
i
m
a
d
r
o
y
s
i
r
p
h
s
li
r
e
t
s
.i
d
a
n
il
o
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
k
il
i
p
a
t
x
a
p
li
r
e
t
S
a
g
r
a
l
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
li
‘
g
i
y
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
t
e
t
a
ê
(
i
d
a
n
a
l
p
‘
o
t
e
a
d
i
m
a
d
r
o
y
r
i
k
b
a
l
a
t
r
e
.
)
m
i
z
o
l
h
s
il
o
i
n
k
i
d
y
i
s
a
g
r
a
l
h
s
i
d
i
li
r
e
t
s
i
n
i
r
o
d
q
i
m
.i
d
a
n
il
o
a
t
3
(
h
s
a
l
p
‘
o
t
a
g
h
s
i
d
i
r
i
b
i
n
i
r
o
d
q
i
m
m
a
h
.
)
n
i
k
m
u
m
.i
d
a
n
il
o
l
m
5
1
—
0
1
n
a
d
i
s
a
n
e
v
k
a
li
B
a
d
i
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
a
l
p
‘
o
t
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
il
o
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Biologik.
A, B, C
Jarohatlangan  sohadan
yiring olish.
Tomoq, burundan shilliq
olish.
Balg‘am.
Siydik.
O‘t suyuqligi.
Qon.
Qusuq moddasi.
Oshqozon yuvindisi.

158
TEKSHIRISH USULI
Tekshirishning  birinchi  kuni
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
i
r
a
ll
u
s
u
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
a
v
n
o
q
il
%
5
—
3
i
g
a
d
i
s
a
h
c
a
s
o
k
i
r
t
e
P
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
s
g
n
i
r
i
Y
.i
d
a
li
k
e
l
a
i
r
e
t
a
m
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
b
a
y
‘
o
b
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
a
v
il
n
o
Q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
a
v
n
o
q
i
n
i
s
a
m
k
‘
o
h
c
,i
d
a
n
a
l
a
g
u
fi
r
t
n
e
S
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
S
.i
d
a
li
k
e
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
b
a
y
‘
o
b
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,i
l
n
o
Q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
a
m
ti
r
e
g
o
l
o
i
z
if
,
b
i
n
il
o
s
a
g
a
h
c
n
o
v
o
H
l
m
2
—
1
.i
d
a
n
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
h
s
i
r
o
q
n
a
li
b
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,
b
il
o
n
a
d
a
m
h
s
i
r
o
q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
.i
d
a
li
k
e
a
g
a
v
r
‘
o
h
s
il
r
a
k
a
h
S
Barcha  ekilgan  muhitlarni  termostatda  bir  kunga  qoldiriladi.
Kateter  yordamida  olingan  siydik  cho‘kmasi  va  abssessdan  shpris
yordamida  olingan  yiringdan  surtma  tayyorlab,  bo‘yab  mikroskop
ostida  tekshiriladi,  stafilokokklar  ko‘rinsa,  stafilokokklar  aniqlandi
deb taxminiy tashxis qo‘yish mumkin.
Tekshirishning  ikkinchi  kuni.  Suyuq  va  zich  oziqa  muhitini
termostatdan olib o‘rganiladi.
Tuxum sarig‘i qo‘shilgan tuzli agarda o‘sgan  shubhali  koloniya-
dan olib, sof kultura ajratib olish uchun qiyshiq agarga ekiladi. Shubhali
koloniyani, ya’ni kamalaksimon chegara hosil qilgan koloniyani tanlash
lozim. Mikrob kulturasi o‘sgan kosachani pigment hosil qilish uchun
2—3  kunga  uy  haroratida  qoldiriladi.  Qonli  agardagi  eritrotsitlarni
gemolizga uchratgan, aniq gemoliz chegarasi bo‘lgan koloniyadan olib,
sof kulturani ajratib olish uchun qiyshiq agarga ekiladi. Bemor qoni
ekilgan shakarli sho‘rva 10 kunga qoldiriladi va har 2—3 kunda qonli
hamda tuxum sarig‘i qo‘shilgan tuzli agarga ekib o‘rganiladi.
Zich oziqa muhitida mikrob kultura o‘smasa, shakarli sho‘rvadan
olib zich oziqa muhitiga qaytadan ekiladi. Ekilgan muhitlar bir kunga
termostatda qoldiriladi.
Yiring.
Shilliq qavatlardan olingan
ajralma.
Siydik.
Balg‘am, o‘t suyuqligi.
Qusuq moddasi, ovqat qoldig‘i.
Qon.

159
Tekshirishning  uchinchi  kuni.  Ekilgan  muhitlarni  termostatdan
olib ko‘zdan kechiriladi. Qiyshiq agardan olib surtma tayyorlab, Gram
usulida  bo‘yab,  mikroskop  ostida  tekshiriladi. Agar  Grammusbat,
uzum shingiliga o‘xshab joylashgan stafilokokklar ko‘rinsa, tekshirish
ishlari davom ettiriladi:
A) Plazmakoagulaza reaksiyasi o‘tkaziladi.
B) Gemolitik xossasi o‘rganiladi.
D) DNK mahsuloti aniqlanadi.
E) Mannitni anaerob sharoitda parchalashi aniqlanadi.
F) Fagga sezuvchanligi o‘rganiladi.
G) Antibiotikka sezuvchanligi o‘rganiladi.
Plazmakoagulaza  reaksiyasi.  Quyon  qonidan  olingan  sitratli
plazmani fiziologik eritma bilan 1:4 suyultiriladi va  ikkita  pretsiðitat
probilkaga  0,3—0,5 ml solinadi. Probirkalarning biriga tekshirilayotgan
sof kulturadan bakteriologik qovuzloq bilan solinadi. Ikkinchi probirka
esa nazorat probirkasi hisoblanadi. Natijada 2—3 soatdan keyin o‘qiladi.
Agar plazma ivimagan bo‘lsa, 24 soat xona haroratida qoldiriladi.
Shundan so‘ng natija o‘qiladi. Tekshirilgan stafilokokk kultura
koagulaza  fermentini  ajratsa,  plazma  ivib  qoladi  (probirkani  to‘n-
karganda to‘kilmaydi). Nazorat probirkadagi plazmaning konsistensiyasi
o‘zgarmaydi.
Koagulazani  aniqlashdagi  tezlashtirilgan  usul.  Yog‘sizlantirilgan
buyum oynacha ustiga bir tomchi steril suv va tekshirilayotgan mikrob
kultura solinib aralashtiriladi. So‘ng unga suyultirilmagan plazmadan
tomiziladi. 20—60 daqiqadan so‘ng yirik cho‘kma hosil bo‘ladi, bu
reaksiya musbat hisoblanadi.
Gemolitik xossasini aniqlash. Tekshirilayotgan mikrob kulturani
5 % qonli agarga ekiladi (α—gemolizni ishlab chiqaruvchi shtammlar
quyon  va  qo‘y  eritrotsitlarini  gemolizga  uchratadi, 
β
—gemolizinli
shtammlari esa faqat qo‘y eritrotsitlarini gemolizga uchratadi).
DNK  mahsulotini  aniqlash.  Tekshirilayotgan  mikrob  kulturani
DNK saqlovchi muhitga ekiladi. 18—20 soatga termostatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach olib, o‘sgan kultura ustiga 5—7 ml xlorid kislotasi quyiladi.
DNK kislota bilan reaksiyaga kirishadi va muhit loyqalanadi. Agar
tekshirilayotgan  mikrob  kultura  DNK  fermentini  ishlab  chiqarsa,
DNKni depolimerizatsiyalaydi va muhit tiniq qoladi.
Mannitni anaerob sharoitda parchalash. Tekshirilayotgan kulturani
mannit saqlovchi muhitga sanchib ekiladi. Muhit ustiga vazelinli yog‘
quyiladi, termostatda 37°C haroratda 18—24 soatga qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach olib qaralganda, muhitning rangi o‘zgargan bo‘lsa, reaksiya
musbat hisoblanadi.

160
Tekshirishning to‘rtinchi kuni.
 
Natija o‘qiladi.
Hisoblab chiqilgan belgilarning mavjudligi tillarang stafilokokkni
boshqa turdagi stafilokokkdan farqlashga imkon beradi va to‘liq tashxis
qo‘yiladi: S.aureus aniqlandi, deb javob beriladi (21-jadval).
21-jadval
Tillarang  stafilokokkning  xususiyatlari
-
k
i
M
g
n
i
n
b
o
r
i
r
u
t
-
u
g
a
o
k
a
m
z
a
l
P
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
a
z
a
l
n
a
d
t
a
o
s
4
2
—
3
g
n
‘
o
s
-
o
r
ti
r
E
i
n
r
a
lt
i
s
t
-
z
il
o
m
e
g
h
s
a
l
-
it
i
s
t
e
L
a
z
a
n
i
g
il
l
o
a
f
i
n
ti
n
n
a
M
-
a
l
a
h
c
r
a
p
i
h
s
K
N
D
-
u
s
h
a
m
it
o
l
-
a
ll
i
T
g
n
a
r
-
o
li
f
a
t
s
k
k
o
k
+
+
+
+
I z o h : «+»  reaksiya musbat.
Epidemiologik  zanjirni  aniqlash  maqsadida,  ajratib  olingan
kulturani fagga nisbatan sezuvchanligi o‘rganiladi. Fagga sezuvchanlikni
aniqlash bemor va tashqi muhitdan ajratib olingan stafilokokklarning
farqini tasdiqlab beradi.
Fagga sezuvchanlikni aniqlash. Petri kosachasiga 20 ml 1,5 % li
GPA quyiladi. Qotish va quritish uchun termostatda 30— 40 daqiqaga
qoldiriladi. 1 ml 4—6 soatlik stafilokokk kulturasi ochiq muhit yuzasiga
yoyilib ekiladi, ortiqchasi piðetkada olib tashlanadi va quriguncha
termostatda qoldiriladi. Petri kosachasi orqa tomonidan sektorlarga
bo‘linadi. Sektorlar soni qo‘llanilayotgan faglarning soniga teng bo‘lishi
kerak. Har bir sektorga ma’lum fag tomiziladi.
Petri kosachalarini termostatda 37
°
C da qoldiriladi. 6—7 soatdan
keyin natija o‘qiladi, xona haroratida qoldirilgan bo‘lsa, 18—24 soatdan
so‘ng natija o‘qiladi.
Mikroblarning antibiotikka sezuvchanligini aniqlash. Ajratib olingan
stafilokokk  kulturasini  antibiotikka  sezuvchanligini  qog‘oz  disklari
yordamida aniqlanadi.
Biologik sinama. Letal (o‘ldiruvchanlik) xususiyatini aniqlash sinamasi.
Toksinning o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatishini aniqlash uchun quyon venasiga
(yoki qorin bo‘shlig‘iga) 1 kg quyon og‘irligiga 0,1—0,2 ml hisobida
stafilokokk  kulturasi  yuboriladi.  3—4  kundan  so‘ng  quyonlar  nobud
bo‘lsa, bu toksin o‘ldiruvchan ta’sir etganidan darak beradi.
Dermonekrotik sinama. Quyonning biqin yoki orqa juni olinadi
va teri ichiga ikki milliard stafilokokk kulturasini saqlovchi aralashmadan

161
0,2 ml yuboriladi. Agar tekshirilayotgan mikrob kultura dermonekrotik
toksin ajratadigan bo‘lsa, mikrob kulturasi yuborilgan yerda yiringli
yara (nekroz) hosil bo‘ladi. Natijada 18—24 soatdan so‘ng o‘qiladi.
1. Stafilokokk chaqiradigan kasalliklardan qanday tekshirish materiali
olinadi?
2. Stafilokokklarni aniqlash uchun qanday laboratoriya tekshirish
usullari  qo‘llaniladi?
3. Plazmakoagulaza reaksiyasini qo‘yish usuli qanday?
4. Stafilokokkning gemolitik xususiyatini aniqlash uchun qanday oziqa
muhitidan foydalaniladi?
5. Fagga sezuvchanlik qanday maqsadda olib boriladi?
14-bob.
STREPTOKOKKLAR
Steptococcus avlodiga Streptococcus pneumonia va Sterptococcus
pyoqenes  kiradi.  Streptokokklarni  birinchi  bo‘lib  Bilrot  (1874)
va L. Paster (1879) aniqlagan. Ularni 1884-yilda E. Rozenbax o‘rganadi.
STREPTOCOCCUS  PYOGENES  (GEMOLITIK)
Morfologiyasi. Streptokokklar sharsimon shaklda bo‘ladi. Har bir
mayda va yirik kokkning diametri 0,6—1 mkm bo‘lib, polimorfizm
xarakterlidir. Streptokokklar bir tekisda bo‘lingani sababli zanjirsimon
bo‘lib joylashadi. Zanjirlarning uzunligi turlicha bo‘ladi. Zich oziqa
muhitida  kalta,  suyuq  oziqa  muhitida  uzun  zanjir  bo‘ladi.  Strep-
tokokklar  harakatsiz,  spora  hosil  qilmaydi,  yangi  kulturalar  ayrim
hollarda kapsula hosil qiladi. Grammusbat bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob. Ular 37°C va pH 7,6—7,8 da
rivojlanadi. Qonli va zardobli muhitlarda o‘sadi. Zich oziqa muhitida mayda,
yassi, xira kulrang koloniya hosil qilib o‘sadi. Qonli agarda β−gemolitik
streptokokklar koloniya atrofida gemoliz zonasini hosil qilib o‘sadi.
α-gemolitik streptokokklar esa yashillanuvchi gemoliz zona hosil qiladi.
Ayrim streptokokklar gemoliz zona hosil qilmasligi ham mumkin.
Shakarli sho‘rvada streptokokklar probirka tubida, devoriga yopish-
gan donador cho‘kma hosil qilib o‘sadi, muhit tiniq qoladi.
Fermentativ xossasi. Streptokokklar saxarolitik xossaga ega. Ular
glukoza,  laktoza,  mannit  (hamma  vaqt  emas)  va  maltozani  kis-
lotagacha parchalaydi. Proteolitik xossasi ularda kam ifodalangan. Ular
sutni ivitadi, jelatinani suyultirmaydi.
?
Nazorat  uchun  savollar

162
Toksigenlik xossasi. Streptokokklar qator ekzotoksinlarni hosil qiladi:
1) streptolizinlar — eritrotsitlarni  parchalaydigan  toksin (0-strep-
rolizin kardiotoksin ta’sir etadi);
2) leykotsidin — leykotsitlarni parchalovchi bu toksinni yuqori
virulentli shtammlar hosil qiladi;
3) eritrogen (skarlatina) toksini — skarlatinaga tegishli kasallik
belgilarini, ya’ni intoksikatsiya, qon tomirlarining reaksiyalari, tosh-
malar va boshqa belgilarni namoyon qiladi. Eritrogen toksinning sintezi
profag tomonidan determinlanadi;
4) sitotoksinlar — glomerulonefritni chaqirish xossasiga ega.
Antigenligi  va  tasnifi
Streptokokklarda turli xil antigenlar aniqlangan. Hujayra sitoplaz-
masida barcha streptokokklarga umumiy bo‘lgan turga oid nukleoproteid
tabiatli antigen mavjud. Hujayra devorning yuzasida oqsil tabiatli tur,
antigeni devorida esa polisaxarid guruh antigeni aniqlangan.
Polisaxarid guruh spetsifik antigeni tarkibiga ko‘ra barcha streptokokklar
A, B, C, D, va S guruhlarga bo‘linadi. Guruhdan tashqari, streptokokklar