Mikrobiologiya

2
,
0
—
5
2
,
0
—
5
2
,
0
5
2
,
0
—
—
5
,
0
i
d
a
n
a
l
h
s
u
a
q
i
q
a
d
0
3
a
d
C
°
7
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
T
i
s
a
m
li
s
o
ti
s
t
o
r
ti
r
e
%
2
—
1
5
,
0
5
,
0
5
,
0
Natijani o‘qish. Natija termostatda 30 daqiqa yoki xona haroratida
45 daqiqa ushlangandan so‘ng o‘qiladi. Reaksiya to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘lsa,
kontrol  zardob  va  eritrotsitlar  tugmasimon  cho‘kma—eritrotsitlar
agglutinatsiyaga uchramaydi, kontrol antigenda zontiksimon cho‘kma—
virus eritrotsitlarni agglutinatsiyaga uchratadi.Òajribamizdagi eritmada
zardob o‘rganilayotgan virusga mos bo‘lsa, tugmasimon cho‘kma—
zardob  hosil  bo‘ladi,  ya’ni  neytrallangan  bo‘ladi.  Zardob  titri—bu
gemagglutinatsiyani tormozlashni sodir qilgan eng yuqori suyultirish
darajasidir.
Bilvosita  gemagglutinatsiya  reaksiyasi
Bilvosita (passiv) gemagglutinatsiya reaksiyasi eritrotsitlar yuzasida
eruvchan  antigen  adsorbsiya  qilinganda,  adsorbsiyalangan  antigen
bilan antitelolar o‘zaro ta’sir etganda, agglutinatsiya xossasini qabul

132
qilishiga asoslangan. Bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyasi ko‘pgina
yuqumli kasalliklarga tashxis qo‘yishda qo‘llaniladi.
Reaksiya qo‘yish. Òekshirilayotgan zardob 30 daqiqa davomida 56°C
haroratda  qizdiriladi,  1:10—1:1280  gacha  suyultiriladi  va  0,25  ml.li
probirkalarga yoki plastinkalarga solinadi, ularga 2 tomchidan eritrotsitar
diagnostikum (eritrotsitlarga antigenlar adsorbsiyalangan) solib chiqiladi.
Nazorat probirkalari:
1) eritrotsit osilmasi diagnostikumi bilan immun zardob;
2) diagnostikum aralashmasi bilan normal zardob;
3) normal eritrotsitar aralashmasi tekshirilayotgan zardob.
Birinchi nazoratda agglutinatsiya sodir bo‘lishi lozim, ikkinchi
va uchinchi nazoratda agglutinatsiya bo‘lmasligi kerak.
Bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyasi yordamida noma’lum antigenni
aniqlash mumkin, bunda eritrotsitlar ma’lum antiteloni adsorbsiyalashi
lozim. Gemagglutinatsiya reaksiyasini 0,025 ml (mikrousulda) hajmda
ham olib borish mumkin, bunda mikrotitratorlardan foydalaniladi.
1. Gemagglutinatsiya reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
2. Gemagglutinatsiya reaksiyasini qachon musbat va manfiy deya olasiz?
3. Òormozlangan va egri gemagglutinatsiya reaksiyalarining mexanizmi
qanday?
4. Bu reaksiyalar qanday maqsadlarda qo‘llaniladi?
Pretsipitatsiya  reaksiyasi
Eruvchan  antigen  (lizat,  ekstrat,  gapten)  va  mos  antitelolarni
fiziologik eritmada cho‘kma halqa hosil qilish reaksiyasiga pretsiðitatsiya
reaksiyasi deyiladi.
Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan loyqasimon halqa yoki cho‘kma
pretsiðitat deyiladi. Bu reaksiya agglutinatsiya reaksiyasidan antigen
bo‘lakchalarining hajmiga ko‘ra farqlanadi.
Pretsiðitatsiya  reaksiyasi  qator  yuqumli  kasalliklar  (kuydirgi,
meningit va b.) diagnostikasida antigenni aniqlash uchun: tibbiyot
sudida turli oqsil, qon, sperma va boshqa dog‘larning tabiatini (xilini)
aniqlashda, sanitariya-gigiyena tekshiruvlarida — oziq-ovqat mahsulot-
larining soxtaligini  tekshirishda qo‘llaniladi. Reaksiya qo‘yish uchun
quyidagilar kerak bo‘ladi:
1.  Antitelo (pretsiðitinlar) — yuqori  antitelo  titri  bilan  immun
zardobi 1:100000 dan kam bo‘lmasligi kerak. Asosan, suyultirilgan
zardob  qo‘llaniladi.
2.  Antigen — eruvchan  oqsil  moddalar  yoki  liðoid-polisaxarid
tabiatli (to‘la qimmatli antigenlar va gaptenlar).
?
Nazorat  uchun  savollar

133
3. Fiziologik eritma. Pretsiðitatsiya reaksiyasi ikki usulda olib boriladi:
halqa  pretsiðitatsiya  reaksiyasi  va  agardagi  (gele)  pretsiðitatsiya
reaksiyasi.
Diqqat! Pretsiðitatsiya reaksiyasida ishtirok etadigan komponent-
larning barchasi tiniq bo‘lishi lozim.
Halqa pretsiðitatsiya reaksiyasi. Pretsiðitatsiya probirkasiga Paster
piðetkasi yordamida 0,2—0,3 ml (5—6 tomchi) zardob probirka devoriga
tekkizilmasdan solinadi. Zardobning ustiga probirka devoridan ehtiyotlik
bilan teng hajmda antigen yuboriladi. Bunda probirka biroz qiyshay-
tirilgan  holda  ushlanadi.  Agar  to‘g‘ri  qavatlangan  bo‘lsa,  zardob  va
antigen orasida aniq chegara hosil bo‘ladi. Aralashib ketmasligi uchun
probirka ehtiyotlik bilan shtativga qo‘yiladi. Antigen va antitelo chegarasida
loyqasimon  «halqa»—pretsiðitat hosil bo‘lsa, reaksiya musbat deyiladi.
Reaksiya nazorat probirkalar bilan birgalikda olib boriladi. Reaksiya
ingrediyentlarini tartib bilan solish katta ahamiyatga ega. Zardobni
antigenga, nazoratda fiziologik eritmaga qavatlantirish mumkin emas,
chunki zardobning nisbiy zichligi yuqori, u probirka tubiga cho‘kadi
va suyuqliklar orasida chegara bo‘lmaydi (15-jadval).
15-jadval
Halqa pretsiðitatsiya reaksiyasini qo‘yish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
it
a
r
o
z
a
n
a
b
i
rj
a
t
1
2
3
4
5
i
b
o
d
r
a
z
n
u
m
m
I
i
b
o
d
r
a
z
l
a
m
r
o
N
n
e
g
it
n
a
n
a
g
t
o
y
a
li
r
i
h
s
k
e
T
s
o
m
a
g
i
b
o
d
r
a
z
n
u
m
m
I
n
e
g
it
n
a
n
e
g
it
n
a
a
n
o
g
e
B
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
3
,
0
—
3
,
0
—
—
—
3
,
0
—
—
3
,
0
—
—
3
,
0
—
—
—
3
,
0
—
3
,
0
—
—
—
—
3
,
0
—
3
,
0
3
,
0
—
—
a
ji
t
a
N
i
k
o
Y
+
—
—
—
E s l a t m a :  + «halqa» hosil bo‘ladi; — «halqa» hosil bo‘lmaydi.
Natijani 5—30 daqiqadan so‘ng, ayrim hollarda bir soatdan so‘ng
nazorat probirkalardan boshlab o‘qiladi.
Ikkinchi  probirkadagi  «halqa»  immun  zardobini  mos  antigen
bilan reaksiyaga kirish xususiyati borligidan dalolat beradi. 3—5-pro-
birkalarda «halqa» bo‘lishi mumkin emas, chunki u yerda mos anti-
gen va antitelolar yo‘q. Birinchi probirkadagi «halqa» reaksiyasining

134
musbat natijasi—tekshirayotgan antigenni olingan immun zardobiga
mos  ekanligini  bildiradi,  «halqa»ning  yo‘qligi  (faqat  2-probirkada
«halqa» bo‘lishi) tekshirayotgan antigenni olingan immun zardobiga
mos kelmasligini bildiradi — reaksiya manfiy bo‘ladi.
Agardagi pretsiðitatsiya reaksiyasi (geli). Bu reaksiyada antigen va
antitelolarning o‘zaro ta’siri zich oziqa muhitida yuzaga keladi, ya’ni
gelda reaksiya musbat bo‘lsa, antigen antitelo orasida xira mo‘ylovcha
hosil bo‘ladi. Mo‘ylovchaning bo‘lmasligi antigen va antiteloning bir-
biriga mos kelmaganligidan dalolat beradi. Bu reaksiya tibbiy biologik
tekshirishlarda, ya’ni bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisining toksin hosil qilishini
aniqlash maqsadida qo‘llaniladi (reaksiya qo‘yish texnikasi bilan bo‘g‘ma
kasalligining diagnostikasi mavzusidan o‘rganishingiz mumkin).
1. Agglutinatsiya va pritsiðitatsiya reaksiyalarining farqi nimaga asos-
langan?
2.  Nima  sababdan  xira  ingrediyentlar  pritsiðitatsiya  reaksiyasida
ishlatilmaydi?
3. Reaksiya nechta usulda olib boriladi?
4. Reaksiyaning musbat ekanligi qayerdan bilinadi?
Lizis reaksiyasi (sitolizi)
Immun lizisi deb, komplement ishtirokida, antitelo ta’sirida mos
antigenlar (hujayralar)ning lizisga uchrashiga aytiladi. Reaksiya qo‘yish
uchun quyidagilar kerak bo‘ladi:
1. Antigen mikroblar, eritrotsitlar yoki boshqa hujayralar.
2. Antitelo (lizin) — immun zardobi, ba’zi hollarda bemor qon
zardobi.  Bakteriologik  zardob  bakteriyalarni  lizisga  uchratuvchi
(erituvchi)  antitelolarni  saqlaydi,  gemolitik  zardob-gemolizinlar,
eritrotsitlarni lizisga uchratuvchi, spiroxetalarni lizisga uchratuvchi
spiroxetolizinlar,  hujayralarni  lizisga  uchratuvchi  sitolizinlar  va
boshqalarni saqlaydi.
3. Komplement—dengiz cho‘chqachasi qon zardobida juda ko‘p
komplement uchraydi. Bu zardobning (bir qancha hayvon yog‘lari
aralashmasi) komplementi sifatida foydalaniladi.
Yangi  (nativ)  komplement  turg‘un  emas  va  u  qizdirilganda,
chayqatilganda,  saqlanganda  tez  parchalanadi,  shuning  uchun
olingandan  keyin  ikki  kungacha  qo‘llash  mumkin.  Komplementni
konservalash uchun unga 2 % li borat kislota va 3 % li natriy sulfat
qo‘shiladi. Bunday usul bilan tayyorlanganda komplementni 4°C haro-
?
Nazorat  uchun  savollar

135
ratda ikki haftagacha saqlash mumkin.  Ko‘pincha quruq komplement
qo‘llaniladi,  ishlatishdan  oldin  oldingi  holga  kelguncha,  fiziologik
eritmada eritiladi (yorlig‘ida yozilgan).
4. Fiziologik eritma.
Gemoliz reaksiyasi. Reaksiyani qo‘yish uchun quyidagilar kerak
bo‘ladi:
1. Antigen — 3 % li yuvib tozalangan qo‘y eritrotsiti osilmasi 0,3 ml
eritrotsitga 9,7 ml izotonik eritma hisobida tayyorlanadi.
2. Antitelo,  qo‘y  eritrotsitiga  mos  gemmolitik  zardob  (gemo-
lizin) — bu qon ishlab chiqarish korxonasida tayyorlanib liofillanadi
va yorlig‘ida titri ko‘rsatiladi.
Gemolizin titri deb, komplement ishtirokida 3 % li eritrotsitlarni
to‘liq  gemolizga  uchratuvchi  zardobning  eng  yuqori  suyultirish
darajasiga  aytiladi.  Gemoliz  reaksiyasi  uchun  gemolizinning  uch
marotaba suyultirilgan titri olinadi, ya’ni suyultirilayotganda uch marta
kam qilib suyultiriladi. Masalan, zardobni 1:1200 titrgacha suyultirish
kerak bo‘lsa, uni 1:400 (0,1 ml zardobga 39,9 ml fiziologik eritma)
titrigacha suyultiriladi. Gemolizinning ortiqchasini yo‘qotish lozim,
chunki  uning  ayrim  qismi  boshqa  komponentlarni  adsorbsiyalashi
mumkin.
3. Komplementni 1:10 (0,2 ml komplement va 1,8 ml fiziologik
eritma)  suyultiriladi.
4. Fiziologik eritma (16-dajval).
16-jadval
Gemoliz reaksiyasi
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
n
i
z
il
o
m
e
g
il
r
ti
t
h
c
U
i
s
a
m
li
s
o
it
i
s
t
o
r
ti
r
e
y
‘
o
q
%
3
i
s
a
m
li
s
o
ti
s
t
o
r
ti
r
e
a
n
o
g
e
b
%
3
0
1
:
1
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
—
5
,
0
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
5
,
0
5
,
0
—
—
5
,
0
—
5
,
0
—
5
,
0
0
,
1
—
5
,
0
—
—
—
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
d
t
a
r
o
r
a
h
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
.i
d
a
n
a
l
q
a
s
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
-
o
m
e
G
z
il
i
d
y
a
m
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
Natijani o‘qish. Reaksiya to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘lsa, 1-probirkada
gemoliz sodir bo‘ladi, probirka ichidagi suyuqlik tiniq bo‘lib qoladi.

136
Nazorat probirkalarda suyuqlik xira bo‘ladi: 2-probirkada gemoliz sodir
bo‘lishi uchun komplement, 3-probirkada gemolizin, 4-probirkada
gemoliz va komplement, 5-probirkada antigen antiteloga mos emas.
Kerak bo‘lgan hollarda gemolitik zardob quyidagi sxema asosida
titrlanadi. Òitrlashdan avval, zardobni 1:100 (0,1 ml zardob va 9,9 ml
fiziologik eritma) suyultirib olinadi, shu eritmadan kerakli titrlarni
tayyorlash  mumkin,  masalan:
1. 1:100—0,1 ml zardobdan 1:100+0,9 ml fiziologik eritma
2. 1:1200—0,1 ml __________ » _______________ + 1,1 ml
       __________ » _______________
3. 1:1500—0,1 ml __________ » _______________ + 1,4 ml
                          __________  » _______________
4. 1:1800—0,1 ml __________ » _______________ +1,7 ml
17-jadval
Gemolitik zardobni (gemolizin) titrlash
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
6
n
i
z
il
o
m
e
G
0
0
0
1
:
1
0
0
2
1
:
1
0
0
5
1
:
1
0
0
8
1
:
1
0
0
1
2
:
1
r
a
lt
i
s
t
o
r
ti
r
E
)
a
m
li
s
o
%
3
(
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5
,
0
—
—
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
5
,
0
—
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
5
,
0
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
—
5
,
0
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
—
—
—
5
,
0
—
0
,
2
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
d
t
a
r
o
r
a
h
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
z
il
o
m
e
G
i
d
a
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
i
d
y
a
m
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
i
d
y
a
m
l‘
o
b
17-jadvalda keltirilgan misolda gemolitik zardob 1:1200 ga teng.
Yangi gemolitik zardob qo‘llanilganda undagi komplementlarni parcha-

137
lash uchun uni inaktivatsiyalash kerak. Buning uchun uni 30 daqiqa
56°C suv hammomida yoki termoregulatorli inaktivatorda qizdiriladi,
oxirgi  usul  yaxshiroq:  chunki  u  zardobni  qizib  ketishidan,  ya’ni
denaturatsiyadan saqlaydi. Denaturatsiyalangan zardob tajriba uchun
yaroqsiz hisoblanadi.
1. Lizis reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
2. Komplement bo‘lmaganda eritrotsitlar gemolitik immun zardobi
bilan qanday reaksiyaga kirishadi?
Komplement bog‘lanish reaksiyasi
Komplement bog‘lanish reaksiyasi deb, mos antigen va antitelo-
larning komplement ishtirokida o‘zaro bog‘lanib kompleks hosil qilishiga
aytiladi. Bu reaksiya antigenlarni identifikatsiya qilishda va infeksion
kasalliklarning serologik diagnostikasida, ayniqsa, spiroxetalar (Vasser-
man reaksiyasi), rikketsiya va virus kasalliklarida keng qo‘llaniladi.
Komplementni bog‘lash reaksiyasi murakkab serologik reaksiya
hisoblanadi. Unda komplement va ikki sistema antigen hamda antitelolar
ishtirok etadi. Aslida bular ikki serologik reaksiyadir.
Birinchi sistema—asosiy bo‘lib, antigen va antitelo (biri ma’lum,
boshqasi  noma’lum)dan  tashkil  topgan.  Unga  ma’lum  miqdorda
komplement qo‘shiladi. Bu sistemadagi antigen va antitelo mos bo‘lsa,
komplement ishtirokida bog‘lanib oladi. Hosil bo‘lgan kompleks juda
mayda zarrachali va ko‘rinmaydi.
Bu kompleksni hosil bo‘lganini ikkinchi sistema gemolitik yoki
indikator yordamida o‘rganiladi. Ikkinchi sistemada qo‘y eritrotsitlari
(antigen) va unga mos tayyor immun kompleksini saqlovchi gemolitik
zardob (antitelo) bo‘ladi. Agar birinchi sistemadagi antitelo va anti-
gen bilan  komplement bog‘langan bo‘lsa, ikkinchi sistemada gemoliz
sodir bo‘lmaydi, chunki unda bo‘sh komplement yo‘q. Gemolizning
bo‘lmasligi  (probirka  ichida  xira  yoki  uning  tagidagi  eritrotsitlar
cho‘kmaga tushsa) reaksiya musbat ekanligini ko‘rsatadi.
Agar  birinchi  sistemadagi  antigen  va  antitelo  mos  bo‘lmasa,
immun kompleks hosil bo‘lmaydi va komplement bo‘sh qoladi. Bo‘sh
qolgan komplement ikkinchi sistemada ishtirok etadi, natijada gemoliz
sodir  bo‘ladi.  Komplement  bog‘lanish  reaksiyasi  manfiy  (probirka
ichidagilar  tiniq qonni  eslatadi)  hisoblanadi.
Komplement bog‘lanish reaksiyasi komponentlari:
1.Antigen — odatda, lizatlar, ekstraktlar, gaptenlar, kam hollarda
mikroorganizmlar ilinmasi. Bu asosiy sistemaga kiradi.
?
Nazorat  uchun  savollar

138
2.Antitelo — bemor  qon  zardobi.
3.Komplement — dengiz cho‘chqachasining qon zardobi kiradi.
4.Antigen — qo‘y eritrotsiti. Bu gemolitik sistemaga kiradi.
5.Antitelo — qo‘y eritrotsitlariga mos  gemolitik zardob.
6.Fiziologik eritma.
Komplement  bog‘lanish  reaksiyasi  ko‘p  miqdorda  murakkab
komponentlar ishtirok etgani uchun, ular oldindan titrlangan va reaksiya
aniq miqdorda va teng hajmda olinishi lozim: 0,5 yoki 0,25, kam hollarda
0,2 ml hajmda olinadi. Barcha tajriba 2,5; 1,25 yoki  1,0 ml (katta hajmlar
aniq natijani beradi) hajmda olib boriladi. Reaksiya komponentlarini
tajriba qanday hajmda olib borilsa, shu hajmda titrlash lozim, yetish-
magan komponentlarni fiziologik eritma bilan almashtiriladi.
Ingrediyentlarni  tayyorlash
1. Gemolitik zardob (gemolizin). Zardob titriga ko‘ra, 3 marotaba
kam suyultiriladi. Umumiy suyultirilgan zardobni barcha tajriba uchun
tayyorlanadi,  uning  hajmini  bitta  probirkadagi  zardob  hajmini
(masalan,  0,5  ml)  probirkalar  soniga  ko‘paytirilib  topiladi.  Uning
suyultirish darajasi tajribaga nisbatan ko‘proq bo‘ladi.
2. Qo‘y eritrotsitlari. Barcha tajribadagi probirkalar uchun yuvilgan
3 % qo‘y eritrotsit ilinmasi tayyorlaniladi.
Gemolitik sistemani tayyorlash uchun probirkalarga qo‘shishdan
30  daqiqa  avval  teng  hajmda  suyultirilgan  gemolizin  va  eritrotsit
ilinmalarini yaxshilab aralashtiriladi, zardob eritrotsitlarga quyilganidan
so‘ng uni ham yaxshilab aralashtiriladi va termostatda 37°C 30 daqiqa
saqlanadi  (sensibilizatsiyalanadi).
3. Komplement,  odatda,  1:10  suyultiriladi.  Har  bir  tajribadan
oldin, albatta, uni titrlanadi. Komplement titri deb, 37°C da 1 soat
ichida gemolitik sistemaga solinganda to‘liq gemolizga uchratuvchi,
uning eng kam miqdoriga aytiladi. Komplementni titrlash sxemasi
jadvalda keltirilgan.
Natijani  o‘qish.  Nazorat  probirkalarida  gemoliz  izlari  ham
bo‘lmasligi lozim, chunki ularning birida komplement, boshqasida
gemolizin bo‘lmaydi. Nazorat probirkada reaksiyaning komotoksikligi
(eritrotsitlarni  to‘liq  lizisga  uchratish  xossasi)  komponentlarning
yo‘qligidan dalolat beradi.
18-jadvalda keltirilgan misolda 1 : 10 suyultirilgan komplement titri
0,15 ml.ga teng. Òajribadagi komplementning faolligi reaksiyadagi boshqa
komponentlar bilan nospetsifik adsorbsiyalanishi hisobidan pasayishi
mumkin, shuning uchun tajriba uchun komplement miqdori orttiriladi:
titr dozasidan keyingisi olinadi. Bu—ishchi dozasidir. Keltirilgan misoldan
u  0,2  ml  komplementni  1 : 100  suyultirilganiga  teng.  Chunki,

139
komplement bog‘lanish reaksiyasida ishtirok etadigan barcha komponent-
lar teng hajmda bo‘lishi lozim (bizning misolimizda u 0,5 ml.ga teng).
Komplementning ishchi dozasiga (0,2 ml 1 : 10) 0,3 ml fiziologik
eritma  qo‘shiladi.  Barcha  tajriba  uchun  ularning  har  bir  hajmi
(komplement va fiziologik eritma) komplement bog‘lanish reaksiyasida
ishtirok etadigan probirkalar soniga ko‘paytiriladi. Masalan, tajriba
olib borish uchun 50 ta probirkada 1 : 10 suyultirilgan 10 ml.dan
komplement (0,2 ml · 50) va 15 ml  fiziologik eritma (0,3 ml · 50) olish
lozim.
18-jadval
4. Antigen — odatda, titr ko‘rsatilgan holda tayyor olinadi, ya’ni
suyultirilgandan  keyin  1  ml  saqlashi  lozim  bo‘lgan  antigen  miqdori.
Masalan, 0,4 ml titrda uni 0,95 ml  fiziologik eritmada suyultiriladi. Òajriba