Microsoft Word Ўзбекистонда дамли ва зарбли чолғулар ижрочилиги тарихи doc

SHARQ XALQLARI DAMLI CHOLG‘ULARINING 
XIX ASRGACHA BO‘LGAN AHVOLI VA IJROCHILARI 
XVII asrga kelib taxt uchun feodal urushlar ikki daryo oralig‘ida 
joylashgan mamlakat va xalqlari orasida tarqoqlikning kuchayishiga sabab 
bo‘ldi. Buning natijasida musiqa san’atiga bo‘lgan e’tibor ham ancha susaydi.
Markaziy Osiyo Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklariga bo‘linib ketdi. Ushbu 
xonliklarda davlat tepasiga kelgan xon va amirlarning she’riyat va musiqa 
san’atiga bo‘lgan e’tiboriga qarab sanoyi nafisa turlicha rivojlandi. Bunday 
rivojlanish ham mahalliy o‘ziga xoslikni kasb etdi. Saroyda mehtarlar guruhlari 
qadimdan shakllangan o‘z vazifalarini bajarib kelganlar va xalq ichidan chiqqan 
sozandalar, damli cholg‘ular ustalari dorbozlar, «Chodir hayol» 
– 
qo‘g‘irchoqbozlarga jo‘r bo‘lganlar, to‘y, sayil va bayramlarda xizmat qilganlar.
Qadimdan shu davrgacha xalq orasida quyidagi cholg‘ular istifoda 
qilingan: 
G‘ajir-nay, cho‘pon-nay
cholg‘usi to‘g‘ri silindr shaklidagi ikki tomoni 
ochiq nay bo‘lib, cho‘l burgutining g‘ovak suyagidan ishlanadi. Uzunligi 300 
mm. Barmoq bilan bosib chalinadigan 4 ta teshikchadan iborat. Diatonik 
tovushqatorga ega. U cho‘ponlar amaliyotida ko‘proq qo‘llaniladi va lirik 
tarzdagi kichik kuylar ijro qilishga qulay. 
Ishvalak
– turli qush va jonzotlar shaklida sapoldan yasaladi va har xil 
bo‘yoqlar bilan bezatiladigan xushtaksimon cholg‘u. Uning xushtak hosil 
qiladigan bitta teshigi va barmoq bilan bosiladigan ikkinchi teshikchasi mavjud. 
Ishvalak asosan bolalar o‘yinchog‘i sifatida qo‘llaniladi. 
Sibiziq
– (bizillovchi ma’nosida) 150 mm uzunlikdagi g‘arov qamishdan 
yasalgan cholg‘u. Uning bosh qismida tilcha kesib ochilgan, barmoq bilan 
bosiladigan uchta teshigi bor. Tovushqatori diatonik. Sibiziq cho‘ponlar 
cholg‘usi bo‘lib, unda sho‘x-o‘ynoqi kuylar chalinadi. Sibiziq turkmanlarning 
dilli-tuyduqiga o‘xshaydi. 
Nay
– silindr shaklida 400-600 mm uzunlikdagi yonlama cholg‘u bo‘lib, 
mevali yog‘ochdan (yog‘och-nay), bambukdan (g‘arov-nay), oq misdan (mis-
nay), latundan (brinj-nay) yasaladi. Nayda barmoq bilan bosiladigan 6 ta asosiy 
teshik bo‘lib, ulardan tashqari puflash uchun teshik, yog‘och va g‘arov naylarda 
asosiy teshiklari orasida bitta hamda quyi qismida yana to‘rtta teshiklar 
mavjudki, bularning barchasi nay tovushiga chiroyli tus berish uchun ochilgan. 
Nayning tovushqatori diatonik bo‘lib, ikki yarim oktava (birinchi oktava lya dan 
to‘rtinchi oktava re gacha) tovush ko‘lamiga ega. Ikkinchi oktava lya tovushidan 
yuqori pardalar nafas bosimini kuchaytirish yo‘li bilan hosil qilinadi. Sozandalar 
ijro davomida va ayniqsa yuqori tovushlarni hosil qilganda murakkab (asosiy 
pardalarda o‘rta barmoqlarni ochgan holda «vilochniy») applikaturani 
qo‘llaydilar. Nay teshiklarini yarim ochgan holda esa xromatik tovushqator 
hosil qilish mumkin.

---

16