Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

2. Qadimgi xitoy tilida vaqtni bildiruvchi yordamchi so‘zlarning  

ifodalanish xususiyatlari 

Har bir so‘z, atama, umuman grammatik birlikni batafsil tahlil qilishga 

kirishar ekanmiz, uning negizini, rivojlanish bosqichlarini o‘rganmay turib, 

uning zamonaviy mohiyatini chuqur anglay olmaymiz. Biz o‘rganayotgan vaqt 

kategoriyasi ham bundan mustasno emas.  

Olam yaralibdiki, vaqt ham bor, uni ifodalovchi bir qator grammatik 

birliklar ham mavjud bo‘lib kelgan. Ularning ayrimlari turli o‘zgarishlar 

natijasida hozirda asl ma’nosini yo‘qotgan bo‘lsa, ayrimlari vaqtni ifoda etish 

vazifasini saqlab qolgan.  

Mazkur bobimizda ham vaqt kategoriyasiga oid yordamchi so‘zlar hamda 

ravishlarning qadimgi xitoy tilidagi qo‘llanilishi, davrlar o‘tib fonetik ohanggi, 

qo‘llanilish funksiyasi o‘zgarib borishi singari masalalarni qadimgi xitoy yozma 

manbalaridan misollar yordamida  tahlil qilishga harakat qilamiz. 

Avvalambor, qadimgi xitoy yozma manbalari haqida gapirsak, bular juda 

ham ko‘pchilikni tashkil etib, bularni ikki turga ajratish mumkin: 

Birinchisi Qin

23

 sulolasi davridan oldingi og‘zaki so‘zlashuv nutqi asosida 

shakllangan  Qin  sulolasi davri, Ilk Xan

24

 va  So‘nggi  Xan

25

 sulolalari  davridagi 

                                                            

22

 

王孝通。中国商业史。- 上海：上海书店出版，1984。- 第 62 页。 

23

 

秦代 Qin dai – Sin sulolasi m.a. 221- 206 yillari Xitoyda hukmron bo‘lgan. 

24

 

前汉 Qian Han yoki 西汉 Xi Han – Ilk Xan yoki G`arbiy Xan sulolasi mil.av. 206-milodiy 8 yillarda Xitoyda 

hukmron bo‘lgan. 

25

 

后汉 Hou Han yoki 东汉 Dong Han – So‘nggi Xan yoki Sharqiy Xan sulolasi Xitoyda 25-220 yillari 

hukmronlik qilgan. 

---

19 

 

asarlar hamda keyinchalik xronologiya yozuvchilarning qadimdan namuna 

olgan asarlari tili hisoblanadi.  

Bu tur aynan 1919-yil “4-may” harakatidan avval iste’molda bo‘lgan “

文

言” wényán – qadimgi xitoy adabiy tilidir. Ikkinchi turi Tang

26

 va  Song

27

 

sulolalari davrlaridan boshlab shimoliy sheva asosida shakllangan asarlar tili 

hisoblanadi. Bu esa odatda “

古白话” gǔ báihuà – qadimgi baixua tilidir.  

Mana shu ikki tur yozma tillarda yaratilgan asarlarda ham vaqt kategoriyasi 

bir oz farqli qo‘llanilgan. Ana shu vaqtni ifodalovchi so‘zlardagi tafovut, 

o‘xshashlik va o‘ziga xoslikni quyida ko‘rib chiqamiz. 

Zamonaviy xitoy tili uchun xos bo‘lgan 

了  le/liǎo  fe’l suffiksi fe’lning 

tugallangan turining ko‘rsatkichi bo‘lib, Tang davri (618-907 yillar) matnlarida 

paydo bo‘la boshlaydi.  

Masalan: 

二人辞了便进路，更行十里到永庄。

28

    

（《董永行孝變

文》）èr rén cí liǎo biàn jìn lù, gèng xíng shí lǐ dào Yǒng zhuāng. Ikkisi 

xayrlashib yo‘lga tushishdi, yana o‘n li yurib Yong qishlog‘iga yetib kelishdi. 

Ushbu misolda 

了 liǎo  ko‘rsatkichi o‘zining fe’lli funksiyasini 

yo‘qotganligi va grammatik qolipga tushganligi ko‘rinib turibdi. 

Bu singari misollarning Tang davridagi nasrda ham, nazmda ham 

mavjudligiga qaramasdan, bu davrda 

了 liǎo mazkur funksiyada hali muntazam 

uchramaydi.  

Bundan tashqari fe’l to‘ldiruvchi bilan kelsa, 

了   liǎo  ko‘rsatkichi 

to‘ldiruvchidan keyin qo‘yiladi.  

                                                            

26

唐代 Tang dai – Tang sulolasi 618-907 yillari Xitoyda hukmron bo‘lgan. 

27

宋代 Song dai – Song sulolasi 960-1279 yillarda Xitoyda hukmron bo‘lgan. 

28

 http://www.huaxia.com/xgtb/xwh/xwhys/2009/09/1574820.html 

---

20 

 

Masalan: 

作此語了，遂即南行 

29

 

（《伍子胥變文》）Zuò cǐ yǔ liǎo, suì