|
Ot
so‘z turkumida vaqtning ifodalanishi
Xitoy tilining yana shunday bir o‘ziga xos xususiyati borki, o‘rin-joy va
paytni ifodalovchi so‘ng yuklamalar ham ot so‘z turkumiga kiritiladi. Bular
xitoy tilida
方位词 fāngwèicí deb nomlanib, u yo‘nalish va ikki taraflama
joylashuv munosabati nomini ifodalovchi so‘zdir. Bunday so‘zlar struktur
jihatdan ikkiga bo‘linadi: sodda payt, o‘rin-joy direktivlari va qo‘shma payt,
o‘rin-joy so‘ng direktivlari.
67
Karimov A.A. Xitoy tilining asosiy grammatik birliklari. – Toshkent.: 2001. 7-b.
38
Sodda payt, o‘rin-joy direktivlari bular –
东 dōng sharq、南 nán janub、
西 xī g‘arb、北 běi shimol、上 shàng yuqori, tepa、下 xià quyi, past、前 qián
oldin, old
、后 hòu keyin, orqa、左 zuǒ chap、右 yòu o‘ng、里 lǐ ichi、外 wài
tashqari
、内 nèi ichkari、中 zhōng o‘rta、间 jiàn mobaynida, o‘rtasida、旁
páng yon. Mana shu so‘zlarning juftlashishi natijasida yangi so‘zlar hosil
bo‘ladi. Masalan,
上 va 下，前 va 后, 左 va 右 antonim so‘zlarning birikishi
bilan vaqt hamda miqdorning taxminiy raqamini ifodalovchi yangi so‘zlar hosil
bo‘ladi.
Ayrim bunday sodda so‘zlar vaqtni ifodalovchi so‘zdan bevosita oldin
yoki keyin qo‘yilishi mumkin bo‘lib, vaqtni ifodalovchi so‘z birikmasini hosil
qiladi. Bu ikki so‘z o‘rtasiga esa ayrim hollarda “
个”gè hisob so‘zini qo‘llash
mumkin:
上个星期 shàng gè xīngqī – o`tgan hafta; 三个月内 sān gè yuè nèi –
uch oy ichida.
Ayrim sodda ot-direktivlar ot xususiyatiga ega bo‘lmagan so‘zlardan
oldin yoki keyin ham qo‘llanilishi mumkin.
“
前 qián 、 后 hòu” so‘zlarini fe’l, fe’lli so‘z birikma, ega-kesim
shaklidagi so‘z birikmalardan keyin qo‘llanilsa vaqtni ifodalaydi. Masalan:
天亮
前 tiān liáng qián – “kun yorishishidan oldin”; 我走后 wǒ zǒu hòu – “men
ketganimdan so‘ng”.
“
上 shàng、下 xià、前 qián、后 hòu” so‘zlari harakat hisob so‘zlaridan
oldin qo‘yilsa, vaqt va tartibni anglatishi mumkin. Masalan,
上次 shàng cì –
“o‘tgan safar”
，下一步 xià yī bù – “keyingi qadam”.
39
前 后 qiánhòu
– “taxminan, taqriban, chamasi” faqat vaqtning yaxlit
raqamini ifodalashda qo‘llaniladi.
Ma’no jihatdan
左右 zuǒyòu so‘ziga yaqin, lekin bu so‘z ayni vaqtga
nisbatan ishlatiladi, balki vaqt oralig‘iga nisbatan emas. Ko‘pincha
temporativlardan so‘ng qo‘llaniladi.
Masalan,
春节前后 chūnjié qiánhòu – “taxminan chunjie” bayramida.
Payt lahzasini ifodalovchi son va hisob so‘zli birikmadan so‘ng
前后 qiánhòu
bir oz kam qo‘llaniladi.
十号前后 shá hào qiánhòu – “chamasi o‘nlarida”，五
月前后 wǔ yuè qiánhòu – “taxminan maylarda” va h.k. 前后 qiánhòu vaqt
oralig‘ini ifodalovchi so‘zlar bilan qo‘llanilishi mumkin emas. Masalan: “
三天
前后 sān tiān qiánhòu” deyish mumkin emas.
Paytni ifodalovchi ot yoki otli so‘z birikma
时 间 词 shíjiāncí –
“temporativ” deb nomlanadi. Temporativlar ikki turga bo‘linadi: biri ish-
harakatning qay vaqtda sodir bo‘lishini bildirib, vaqtning o‘rni haqida gap ketadi.
Bu esa o‘z o‘rnida vaqtning qismi hisoblanadi. Bu xitoy tili grammatikasida “
时
点” shídiǎn deb yuritiladi.
Masalan,
下午 xiàwǔ – “kunning ikkinchi yarmi”，2002 年 nián – “2002-
yil”.
Yana biri ish-harakatning qancha vaqtda sodir bo‘lishini ifodalab,
paytning uzunligi haqida gap boradi. Bu xitoy tili grammatikasida “
时段”
shíduàn deb yuritiladi.
Masalan,
十年 shí nián – “o‘n yil”, 两分钟 liǎng fēn zhōng – “ikki
daqiqa”.
40
Temporativlarning grammatik funksiyasi:
I. Gapda hol vazifasida kelishi: Aniq paytni ifodalaydigan temporativlar
ko‘pincha yakka tarzda hol vazifasida keladi. Bu uning asosiy vazifasidir. Vaqt
masofasini ifodalovchi temporativlar esa ba’zida hol vazifasida kelishi mumkin,
qandaydir vaqt oralig‘idagi ish-harakatning jadalligi, takrorlanish tezligi va
hokazolarni ifodalaydi;
II. Gapda qo‘shimcha fe’l bo‘lak vazifasida kelishi: vaqt oralig‘ini
ifodalovchi “hisob so‘z+temporativ” odatda, qo‘shimcha fe’l bo‘lak vazifasida
keladi;
III. Kesim vazifasida kelishi: ayrim vaqtni ifodalovchi so‘zlar mustaqil
ravishda kesim vazifasida kelishi mumkin. Bunda payt, sanani ko‘rsatadi;
IV. Aniqlovchi vazifasida kelishi: Vaqtni ifodalovchi so‘zlar va ot
o‘rtasida ko‘pincha “
的” de yordamchi so‘zi qo‘llaniladi;
V. Ega vazifasida kelishi: Vaqt so‘zlari ega vazifasida kelganida kesim
doim vaqt so‘zlari ifodalagan vaqtga izoh kiritadi;
VI. To‘ldiruvchi vazifasida kelishi
68
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
