Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

Liìng yè wéi qǔ 

lǚ, yīn cháng guì lǚ zhī. Zhang Liang qariyaning oyoq kiyimini yechib olgan edi. 

U darhol cho‘kkalab oyoq kiyimini kiydirib qo‘ydi. 

Odatda

既  jì ravishi ishtirokidagi butun bir vaziyat o‘tgan zamonga oid 

bo‘ladi, lekin ko‘pincha vaziyat hozirgi yoki kelasi zamonga mansub bo‘lish 

holatlari ham uchraydi.   

Masalan: 

既 得 之 ， 患 失 之 。   Jì dé zhī, huànshī zhī. Mansabga 

erishganida esa uni yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqadi

51

. 

2. 

方   fāng,  适   shì  so‘zlari ish-harakat yoki holat ayni paytda sodir 

bo‘layotganligini ifodalab, “hozir”, “ayni chog‘da” ma’nosida tarjima qilinadi. 

Masalan: 

此时鲁仲连适游赵，会秦围赵。（《战国策·赵策》）

52

Cǐ shí Lǔ 

Zhònglián shì yóu Zhào, huì Qín wéi Zhào. Bu paytda Lu Zhonglian Zhao 

podshologiga sayohat qilayotgan edi, u Sin podsholigining Jao podsholigini 

qamal qilganiga duch keldi.  

3. 

将 jiāng, 且 qiě so‘zlari ish-harakatning kelajakda sodir bo‘lishi yoki 

biror-bir vaziyat namoyon bo‘lishi kerakligini ifodalab, “kelajakda”, “kelgusida”, 

“yaqinda” ma’nosida tarjima qilinishi mumkin. Masalan:  

                                                            

48

 

康瑞琮。古代汉语语法（Qadimgi xitoy tili grammatikasi）。- 上海，2008。第 217 页。 

49

 

古代汉语（上册）（Qadimgi xitoy tili, birinchi qism）。- 辽宁，1984。第 140 页。  

50

 O`sha manba, - B 140. 

51

 

《论语》Lunyu (“Suhbat va mulohazalar”). 山东曲阜，1985 年./ “阳货” (“Yanghuo”). 124-b, 15-band. 

52

古代汉语（上册）（Qadimgi xitoy tili, birinchi qism）。- 辽宁，1984。第 141 页。 

---

29 

 

1)

十年春，齐师伐我，公将战。（《左传·庄公十年》）

53

 Shí nián 

chūn, Qí shī fá wǒ, gōng jiāng zhàn. Knyaz Zhuang hukmronligining o‘ninchi 

yili Si knyazligi qo‘shini yurtimga bostirib keldi. Knyaz Zhuang g‘alaba 

qozonadi.  

2) 

若属皆且为所虏！（《史记·项羽本纪》）

54

Ruò shǔ jiē qiě wéi suǒ 

lǔ! Ularni asirga olinglar!  

Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, 

将  jiāng  ishtirokidagi butun bir vaziyat 

o‘tgan zamonga oid bo‘lishi ham mumkin.  

Masalan: 

子曰：“孟之反不伐。奔而殿，将入门，策其马，曰：’非敢

后也，马不进也。’” Zi yuē: “Mèng Zhīfǎn bù fá. Bēn ér diàn, jiāng rù mén, cè 

qí mǎ, yuē: ‘Fēi gǎn hòu yě, mǎ bù jìn yě.’” Ustoz dedi: “Meng Zhifan

55

 

kamtarin inson edi. U jangda ortga chekinayotgan paytda eng so‘nggi harbiy 

qismda bo‘libdi. Shahar darvozalaridan kirayotganda esa otini qamchilab 

shunday debdi: “Men eng orqadagi harbiy qismda kelishga jazm qilmagan 

bo‘lardim, agar mana bu ot sekin chopmaganida”

56

. 

4. 

立 lì, 遽 jù so‘zlari ish-harakatning tez orada sodir bo‘lishini ifodalab, 

“tezda”, “darhol”, “zudlik bilan”, “…zahoti (hamonoq)” ma’nolarida tarjima 

qilinadi. Masalan: 

沛公至军，立诛杀曹无伤。（《史记·项羽本纪》）

57

 

Pèigōng zhì jūn, lì zhūshā Cáo Wúshāng.  Liu Bang harbiy lagerga qaytishi 

zahotiyoq Cao Ushangni qatl etdi. 

                                                            

53

 O`sha manba, 141-b. 

54

康瑞琮。古代汉语语法（Qadimgi xitoy tili grammatikasi）。- 上海，2008。第 212 页。 

55

 Meng Jifan (

孟之反 Meng Zhifan) – Lu knyazligidagi amaldor. Sharifi Meng (孟 Meng), ismi Ze 

(

侧 Ze).

 

56

 

《论语》Lunyu (“Suhbat va mulohazalar”). 山东曲阜，1985 年./ “雍也” (“Yong ye”). - B 43, 15-band. 

57

古代汉语（上册）（Qadimgi xitoy tili, birinchi qism）。- 辽宁，1984。第 141 页。 

---

30 

 

Qadimgi xitoy tilida “

立 ”  lì  so‘zi aslida “turmoq”, “vertikaliga 

o‘rnatmoq” ma’nolarini bildirgan. Mazkur so‘z qay tarzda o‘zining fe’llik  

ma’nosidan “darhol”, “shu zahoti” grammatik ma’nolariga o‘zgargan? Bu xitoy 

tilidagi vaqtni anglatuvchi so‘zlarni ifoda etish usuli bilan chambarchas 

bog‘liqdir.  

Xitoy tilidagi vaqtni ifoda etish usullari juda ko‘p bo‘lib, ular orasida biri 

ish-harakat orqali paytni ifodalash shakli hisoblanadi.  

Masalan, “

转瞬之间” zhuǎn shùn zhī jiān – “ko‘z ochib yumguncha”、

“

俯仰之间”fǔ  yǎng zhī jiān – “boshni egib ko‘targuncha”、“旋踵即逝”  xuán