Microsoft Word kartografiya doc

5.3. Mavzuli kartalar 
Mamlakatimizda nashr qilingan va qilina
ё
tgan mavzuli kartalarning 
mazmunlari, ishlatilishi h’am xilma-xildir, shulardan ayrimlari bilan tanishamiz. 
 
Geologik kartalar
asosan yirik masshtabli bevosita dalada yaratilgan 
kartalar asosida tuziladi. Geologik kartalar geografik kartalarga wxshab, 
umumgeologik kartalarga va geologiya soh’alari bwyicha tuzilgan kartalarga 
bwlinib tasvirlanadi. Ularda malum bir h’ududning geologik tuzilishi twg’risida, 
yani geologik 
ё
shi, petrografik tarkibi, to
G
’
jinslarining joylashishi va tuzilishi 
twg’risida malumot beradi. Geologik kartalarda shartli belgilarga qwshimcha 
h’arflar, raqamlar, indekslar, chiziqlar 
ё
rdamida boshqa kwrsatkichlar h’am 
beriladi. Tektonik 
ё
riqlar, uzilmalar, surilmalar esa chiziqli belgilar bilan 
tasvirlanishi mumkin. Seysmik kartalarda belgilar usuli ishlatilib zilzila 
epitsentrlarning wrni belgilar bilan, seysmik twlqinlarning tarqalishi va ularni 
rayonlashtirilishi izoliniyalar (teng chiziqlar) bilan tasvirlanadi.
Sobiq 
İ
ttifoqda yirik geologik-kartografik asarlar nashr qilingan bwlib, ular 
1:2,5 mln. masshtabdagi Davlat geologik kartasi (1965 yil) va 1966 yilda sobiq 
İ
ttifoqning 1:5 mln. masshtabdagi tektonik kartalaridir. Bu kartalar mamlakat 
geologiyasini wrganishga bag’ishlangan yirik asarlardir. Wzbekistonning h’am 
1:1 mln. masshtabli umumgeologik va tektonik kartalari nashr qilingan. Hozirgi 
vaqtda respublikamizning 1:1 mln. masshtabli wquv geologik kartasi tuzilmoqda. 

---

88
 
İ
qlim kartalari.
Hududlarni iqlim kwrsatkichlari asosida malum bir vaqt 
uchun kameral sharoitda tuzilgan va h’ududning iqlim xususiyatlarini kartografik 
usulda tasvirlovchi kartalar iqlim kartalari deyiladi. 
Bunday kartalar iqlim va uning shakllanish qonuniyatlarini kwrsatib, 
meteorologik manbalar asosida tuziladi. 
İ
qlim kartalarining asosini kundalik va 
oylik obi-h’avo kartalari tashkil qiladi. 
İ
qlim kartalar amalda qishloq xwjaligi, 
aviatsiya va dengiz navigatsiyasi ishlarida, qurilishda va h’arbiy soh’alarda 
ishlatiladi. U h’am geografik kartalar bwlib, mavzuli kartalar h’isoblanadi. 
İ
qlim kartalari teng chiziqlar usulida tasvirlanib, ular qiymatlari bir xil 
bwlgan nuqtalarni tutashtiradi, masalan, izotermalar, h’arorati issiq bwlsa qizil 
chiziqlar, sovuq bwlsa kwk rangli chiziqlar bilan kwrsatiladi. 
Atmosfera bosimini izobatalar, 
ё
g’in-sochin miqdorini izogetalar, bulutlar 
tarqalishini izoneflar, bir xil shamollar kuchini izotaxlar bilan kwrsatiladi. 
İ
zoxronlar bilan iqlim va obi-h’avo bilan bog’liq bwlgan h’odisalarni (birinchi 
sovuq tushishi va oxirgi sovuq muddati, qor qoplamini qalinligi va ularni erishi, 
dar
ё
, kwl va dengizlarni muzlanish vaqti va muz erish vaqti va h’.z.lar) teng 
chiziqlar bilan tasvirlanadi. 
Teng chiziqlar orasi sovuq ranglarda bwyalsa, 
ё
g’in-sochin miqdori, h’avo 
bosimi va shamollar ywnalishini kwramiz. 
İ
liq ranglarda h’avoning isishi bilan 
bog’liq bwlgan voqea-h’odisalar tasvirlanadi. 
İ
qlim kartalari wrtacha kwrsatkichlar asosida, malumotnomalar olingan 
malumotlar asosida tuziladi. 
Undan tashqari iqlim va obi-h’avo kartalari kosmik apparatlardan olingan 
suratlar 
ё
rdamida h’am tuzilmoqda. 
Hozirgi vaqtda iqlim kartalari tuzishni yangi uslublari ishlab chiqilgan. 
İ
qlim 
kartalari asosida iqlim atlaslari tuzilgan. A.
İ
.Voekov nomidagi bosh geofizik 
observatoriyada 2 tomli ittifoq iqlim atlasi tuzilib, unda respublikamiz h’ududiga 
tegishli iqlim kartalari mavjud. Mamlakatimiz iqlim kartalari 1963 yilda chop 
etilgan Wzbekiston atlasida, 1983 va 1985 yillarda chop etilgan 2 jildli 
Wzbekiston atalsida va 1999 yili nashr qilingan Wzbekiston geogarfik atlaslarida 
etarli darajada wz aksini topgan. 
2000 yilda Toshkent kartografiya fabrikasida 1:1,5 mln. masshtabda 
Wzbekistonni devoriy «
İ
qlim wquv kartasi» chop etilgan, unda h’ududimiz 
twg’risida etarli iqlimiy malumotlar berilgan. 
İ
qlim va obi-h’avo kartalari kundalik tele-kwrsatuvlarda h’am namoyish 
qilinib zarur malumotlar berilib borilmoqda. 
Zoogeografik 
ё
ki h’ayvonot dun
ё
si kartalari. 
Zoogeografiya va geografiya 
fanini wrganishda katta ah’amiyati ega. Shuning uchun maxsus wquv 
zoogeografik kartalar chop etilgan. Zoogeografik kartalarda h’ayvonot 
dun
ё
sining h’ududlar bwyicha geografik tarqalishi, ywqolib bora
ё
tgan 
h’ayvonlar, okean h’ayvonlari belgilar usulida tasvirlanadi. Sobiq 
İ
ttifoqda 1:5 
mln. masshtabda zoogeografik karta chop etilgan. Respublikamizda h’am 
zoogeografik kartalar chop etilib, ular aloh’ida bwlmasdan, wquv va ilmiy 
malumotnomali atlaslar tarkibida, masalan, 1963 yil chop etilgan Wzbekiston 
atlasida va 1980 yil chop etilgan respublikamizni wquv–wlkashunoslik atlasida 

---

89
va Wzbekistonni ilmiy kompleks atlaslarida (1982) va Wzbekistonni geografik 
atlaslarida (1999) berilgan. 
Ekologik kartalar
 - 
respublika kartografiyasida davr talabiga kwra 
yaratilgan soh’a h’isoblanadi, 1992 yilda Wzbekistonning 1:1 mln. masshtabli 
ilmiy-malumotnomali Ekologik kartasi chop etildi. Unda h’avoning ifloslanishi, 
suv obektlarining ifloslanishi, wsimlik va h’ayvonot dun
ё
sidagi ekologik 
vaziyatlar wz aksini topdi. Bu kartada shuningdek, erning shwrlanishi, erga 
solinadigan wg’itlarning tasiri, ekinlariga sepilgan kim
ё
viy dorilarning tasiri va 
Orol dengizidagi vaziyat twg’risida malumot berilgan. 
Wzbekiston geografik atlasida (1999) «Tabiatni muh’ofaza qilish» kartasi 
wz wrnini topgan. Hozirgi vaqtda maktablar uchun shunday devoriy kartalar 
tuzish ustida ish olib borilmoqda. 
Ah’oli kartalari
. Swnggi yillarda meh’nat resurslarini h’isobga olish va 
ulardan unumli foydalanish maqsadida turli xil ah’oli kartalari tuzilmoqda Ah’oli 
kartalarida ah’olining milliy tarkibi, zichligi, 
ё
shi, jinsi, professional tarkibi va 
bazan diniy etiqodlari h’am kwrsatilmoqda. Bunday kartalarda kwproq belgilar, 
areallar, kartogramma usullaridan foydalaniladi. Ah’oli 
geografiyasining 
rivojlanishi natijasida ah’olishunoslik kartografiyasi vujudga kelmoqda. Swnggi 
paytlarda ah’olishunoslikka tegishli yirik kartografik asarlar yaratildi. Masalan: 
Dun
ё
ah’olisi atlasi, sobiq 
İ
ttifoqning ah’oli kartasi va regional atlaslaridagi 
kwplab ah’oli kartalari va 1:1,5 mln. masshtabli Wzbekiston ah’oli kartasi bunga 
misol bwlaoladi. Kelajakda yangi demografik karta va atlaslar yaratish zarurati 
tug’ilmoqda.