|
4.15. Geografik kartalardagi
ё
zuvlar va geografik nomlarning
ё
zilishi
Ё
zuvlar geografik kartalarning juda zarur elementlaridan h’isoblanadi.
Geografik obektlar izoh’lar
ё
rdamida aniqlanadi, yani kartadagi turli shakllarga
ularning nimaligi (masalan, kwl, dengiz, dar
ё
va h’.k.)
ё
zib qwyiladi.
Obektlarning miqdor va sifat kwrsatkichlari izoh’larda beriladi, masalan, kwl,
dengiz va okeanlarning chuqurligi, tog’larning balandliklari va chwqqilari,
dar
ё
larni oqim tezligi, kwl suvning shwrligi, wrmonlardagi daraxt turlari, tuproqlar
turlari va boshqa izoh’lar keltiriladi. Kartadagi
ё
zuvlarning shriftlari h’am
muayyan kwrsatkich wrnini bosadi. Kartalardagi
ё
zuvlarning shakli, kattaligi va
rangi h’am karta mazmunini wqishga
ё
rdam beradi. Masalan, shah’ar-
qishloqlarning mamuriy jih’atdan qaramligi, ularning nomi
ё
zilgan shriftlarga
qarab aniqlanadi. Shuningdek, deyarli h’amma rangli kartalarda suv
obektlarining nomlari h’avo rang
ё
ki kwk rangda
ё
ziladi. Kartadagi
ё
zuvlar karta
mazmunini boyitadi, lekin ortiqcha bwlsa, kartaning wqilishini qiyinlashtiradi.
Kartadagi
ё
zuvlar geografik obektlarning wrnini h’am kwrsatadi. Masalan,
dengiz, kwl, chwl va tog’larning nomlari ular egallagan h’ududga
ё
yib
ё
zilishi
kerak. Kartalardagi
ё
zuvlar malum qoidaga binoan
ё
ziladi. Chunonchi,
shah’arlar nomi ularning shartli belgisidan wng tomonda, kartaning parallellariga
ё
ki janubiy ramkasiga parallel h’olda
ё
ziladi. Agar wng tomonda joy bwlmasa,
chap tomonga
ё
ki yuqoriroqqa
ё
zish mumkin.
Karta tuzishda geografik nomlarning twg’ri
ё
zilishiga, yani
transkriptsiyasiga aloh’ida etibor beriladi. Yirik kartografik tashkilotlarda maxsus
transkriptsiya bwlimlari bwladi. Ular kartadagi geografik nomlarning twg’ri
ё
zilishiga javob beradi va malumotnoma h’amda lug’atlar chop etadi.
Kartalardagi
ё
zuvlar ana shu malumotnoma va lug’atlar asosida
ё
zilishi shart.
Kartalarda beriladigan geografik nomlar aniq va twg’ri
ё
zilishining ah’amiyati
kattadir. Agar geografik nomlar twg’ri
ё
zilmasa wquvchilarda kartaga nisbatan
ishonchsizlik tug’iladi.
Geografik nomlarning kelib chiqishi, mazmuni, wzgarishi va tasnifini maxsus fan toponimika wrgatadi. Biz
kartografiyada faqat toponimikaning bir qismi geografik nomlarning twg’ri
ё
zilishi twg’risida qisqacha twxtalib
83
wtamiz. Bazi mamlakatlarda h’ar xil tilda gapiradigan millatlar bwladi. Bunday mamlakatlarda geografik
nomlar h’ar xil
ё
ziladi. Masalan, SSSR davrida rus tilida Gruziya, Kavkaz, Kura deb
ё
zilsa, gruziya tilida
Sakartvelo, Kavkasioni, Mtkvari
ё
zilib kelgan. Agar geografik obekt bir qancha mamlakat h’ududidan wtsa
ё
ki
h’ar bir mamlakat doirasida joylashgan bwlsa, uning nomini h’ar bir mamlakat wz tilida
ё
zadi. Masalan,
Dunay dar
ё
sini bolgarlar va yugoslavlar Dunav, ruminlar Dunerya, vengerlar-Duna, nemislar Donau deb
ё
zadilar. Dajla va Furot dar
ё
lari arablarda Nah’r Dajla va Al-Furat deb, turklarda Dijle va Firat deb
ё
ziladi.
Vaqt wtishi bilan wzgargan nomlar h’ozirgi shaklida
ё
ziladi. Masalan, Skoblev-Farg’ona, Avli
ё
ota-Jambul-
Taraz, Kaufmanskoe-Yangiywl, Leningrad-Sankt-Peterburg va boshqalar.
Geografik nomlar kartalarda asosan twrt xil shaklda beriladi: mah’alliy
rasmiy shaklda, fonetik, ananaviy shakllar va tarjima qilib
ё
ziladi. Mah’alliy
rasmiy shaklda-obekt qaysi mamlakat h’ududda joylashgan bwlsa, shu
davlatning tilida va qabul qilingan alifbosida
ё
ziladi. Mah’alliy rasmiy shaklda
ё
zilgan nomlar twg’ri
ё
zilgani bilan bazan notwg’ri talaffuz qilinishi mumkin.
Masalan, Vengriya davlatining poytaxti-Budapest (Budapesht) shah’rini, inglizlar
bilan frantsuzlar notwg’ri Budapest deb talaffuz qilishadi.
Fonetik shaklda talaffuz qilish boshqa,
ё
zilishi boshqa bwladi. Masalan,
Frantsiyaning poytaxti Parij Pari deb, h’uddi shunday Rossiyadagi Or
ё
l shah’ri
Ar
ё
l deb talaffuz qilinadi.
Ananaviy shaklda nomlar anana bwlib qolgan nomlar bilan yuritiladi.
Masalan, Frantsiya poytaxti wz mamlakatida Paris deb yuritilsa-da bizda Parij
deb, Suomi davlatini bizda Finlandiya deb yuritiladi.
Geografik nomlar bazan aynan tarjima qilinadi. Masalan, ruschada
Ognennaya Zemlya-Olovli Er, Zel
ё
n
ı
y m
ı
s-Yashil burun, Chernoe more-Qora
dengiz, Beloe more-Oq dengiz va h’okazolar. Bizda kwproq chet tilidagi
nomlarni
ё
zishda kwproq fonetik va ananaviy shakllaridan foydalaniladi.
Deyarli h’amma mamlakatlarda geografik nomlarning
ё
zilish tartibi bilan
maxsus muassasa shug’ullanadi. Rossiyada bunday ishni Geodeziya,
kartografiya va aerofotosemka markaziy ilmiy tadqiqot instituti (TsN
İİ
GAiK)
qoshidagi transkriptsiya bwlimi bajaradi. Bu erda Rossiya va xorijiy
mamlakatlarning geografik nomlarini
ё
zish uchun maxsus qoidalar va
instruktsiyalar (ywl-ywliqlar) nashr qilinadi.
Wzbekiston Respublikasi joy nomlari-toponimlarining
ё
zilish qoidalarini
ishlab chiqish, ularning wzbekcha talaffuz shakllarini aniqlash va
ё
zilish
shakllarini standartlashtirish, qatiylashtirish, xorijiy mamlakatlar geografik
nomlarining wzbekchada
ё
zilish shakllarini aniqlash va transkriptsiya qilish
ishlari Wzbekiston Respublika Vazirlar Mah’kamasi h’uziridagi Geodeziya,
Kartografiya va Davlat kadastri bosh boshqarmasi (Wzgeodezkadastr) bajaradi.
84
Do'stlaringiz bilan baham: |
