Microsoft Word kartografiya doc

5. BOB. GEOGRAFIK KARTALARNING TIPLARI VA ATLASLAR 
5.1. Geogafik kartalarning xususiyatlari
va ularning tasnifi 
 
Geografik kartalar shartli ravishda umumgeografik va mavzuli kartalarga 
bwlinadi. Swnggi yillarda maxsus kartalar h’am mavzuli kartalar deb 
yuritilmokda. Chunki maxsus kartalar deyilganda buyurtma asosida tuzilgan 
kartalargina tushuniladi. Bundan tashqari xorijiy mamlakatlarda ular twg’ridan-
twg’ri mavzuli kartalar deb aytiladi. Bu kartalar birorta mavzuga oid bwlib, 
mazmunini asosan bir soh’a tashkil qiladi. Unda mavzuli kartalarning birorta 
elementi 
ё
ki birorta soh’asi twliq tasvirlanadi (masalan, ah’olisi, qishloq xwjaligi, 
sanoati). Undan tashqari umumgeografik kartalarning elementlaridan boshqa 
voqea-h’odisalarning tabiiy 
ё
ki ijtimoiy-iqtisodiy kwrsatkichlari h’am kwrsatilishi 
mumkin. 
Mavzuli kartalarda umumgeografik karta elementlari h’am bwlganidan, 
ulardan geografik asos sifatida foydalaniladi.
Geografik asosdagi elementlarni tanlashda kartaning asosiy mazmuni 
bilan 
ё
rdamchi elementlar orasidagi wzaro bog’liqlikni h’isobga olish kerak. 
Masalan, iqlim kartalarini tuzishda suv obektlari h’am tasvirlanadi, chunki ular 
bir-biriga bog’liqdir. Sanoat kartalarini tuzishda temir yyl va davlat ah’amiyatiga 
ega bwlgan avtomagistral ywllar va suv ywllari h’am kwrsatiladi. Chunki 
sanoatni bu kwrsatkichlarsiz tasvirlab bwlmaydi. 
Mavzuli 
kartalarda 
voqea-h’odisalarning geografik joylanishigina emas 
balki ularning miqdor va sifat kwrsatkichlari h’am tasvirlanadi. Miqdor 
kwrsatkichlar mutloq (absolyut) va nisbiy miqdorda beriladi. Shunisi xarakterliki, 
mavzuli kartalarda voqea-h’odisalar malum bir vaqtdagi malumotlarga asoslanib 
ularning wsishi 
ё
ki pasayishi h’amda strukturasi kartografik tasvirda tushunarli 
qilib obrazli-belgilar asosida kwrsatadi. Mavzuli kartalar uchta katta guruh’ga 
bwlinadi: 
1) tabiiy kartalar; 
2) ijtimoiy-iqtisodiy kartalar; 
3) tarixiy kartalar. 
Geografik kartalar shu darajada kwp va turli-tumanki, ularni 
xususiyatlariga qarab wrganish kerak. Ular ilmiy jih’atdan tasnif qilinganda 
aloh’ida tipdagi kartalarda tasvirlanila
ё
tgan voqea-h’odisalarning wziga xos 
qonuniyatlarini aniqlashda va wrganishda, kartalarni sistemaga solib kataloglar 
tuzishda, kartalarni joylashtirishda qwl keladi. Boshqa fanlardagi singari 
kartografik tasniflash h’am bir qator mantiqiy talablar asosida amalga oshiriladi. 
Masalan, umumiylikdan xususiylikka wtish kerak bwladi va ularning ketma-
ketligi saqlanishi kerak. 
Tasniflashda kartalarning asosiy belgilariga asoslanish zarur (masalan, 
wquv kartalari 
ё
ki ilmiy-malumotnomali kartalar). 

---

85
Tasniflashning asosiy kwrsatkichlaridan biri umumiy kwrsatkichlarni 
tarmoqlarga bwlib tasvirlanganda ularning umumiy mazmuni bir butunlikni 
tashkil qilishi kerak. Masalan, «Paxtachilik» kartasi umumiy bwlsa uning 
tarmoqlari: paxta navlari, ekilishi, h’osildorligi, yalpi h’osili, umumiy foydasi, 
ishlov berish va h’.k.lar h’ammasi qwshilib bir butun mazmunni berishi kerak. 
Lekin h’ar bir soh’ani tasniflashda ular orasidagi wzaro munosabat va qonuniyat 
saqlanishi kerak.
Geografik kartalar qamrab olgan h’ududi bwyicha, mazmuni, masshtabi, 
maqsadiga, kwra tasniflanadi.
Egallangan h’ududi bwyicha quyidagilarga: dun
ё
, materik, davlat, viloyat, 
tuman kartalariga bwlinadi. Mazmuni bwyicha umumgeografik va mavzuli 
kartalarga bwlinadi. Bu ikkala guruh’ yana maydalanib qismlarga bwlinadi. 
Masalan, mavzuli kartalar 2 qismdan tashkil topgan: 
1) tabiiy 
ё
ki tabiiy geografik kartalar; 
2) ijtimoiy-iqtisodiy kartalar. 
Tabiiy geografik kartalar, geografik muh’it komponentlari (atmosfera, 
gidrosfera, biosfera) 
ё
ki shu komponentlarni wrganuvchi fanlar bwyicha bwlinsa 
h’am maqsadga muvofiq bwladi. 
İ
jtimoiy-iqtisodiy kartalar h’am wz navbatida ah’oli, iqtisodi
ё
t, madaniyat, 
si
ё
siy-mamuriy maishiy xizmat kwrsatish kartalari va boshqa turlarga bwlinadi.
Tarixiy kartalar, tarixiy voqealar va ularning rivojlanishi natijasida kelib 
chiqadigan jara
ё
nlarni tasvirlab beradi.
Swnggi paytlarda yangi tipdagi tabiiy resurslarni bah’olash, bashoratlash, 
injener-geografik va operativ (tezkor) xwjalik kabi kartalar vujudga kelmoqda. 
Geografik kartalarning mazmuni bwyicha tasnif qilishda professor. K. A. 
Salishev tasnifidan foydalanildi. 
Umumgeografik kartalar xususiyatlariga kwra uch xilga bwlinadi. 
1. Topografik kartalar (1:200 000 masshtabgacha). 
2. Obzor topografik kartalar (1:200
000-1:1
000
000 gacha). 
3. Obzor kartalar (1:1 000 000 dan mayda). 
Umumgeografik kartalar mazmuni bwyicha quyidagilarga bwlinadi. 
I.Tabiiy-geografik kartalar:
1. Geologik, stratigrafik, tektonik, litologik, uchlamchi davr, twrtlamchi 
davr, gidrogeologik, geoximik, foydali qazilmalar, seysmologik, vulkanizm 
kartalari va boshqalar.
2. Umumiy tabiiy geografik kartalar. 
3. Geofizik kartalar. 
4. Er yuzasini relefi: gipsometrik, morfometrik, morfografik, geomorfologik 
kartalar. 
5. Meteorologik va iqlim: h’arorat, shamollar, 
ё
g’in-sochin kartalari va h’.k.
6. Okeanologik kartalar. 
7. Gidrologik kartalar (er usti suvlari). 
8. Tuproq va uning turlari h’amda tarqalishi kartalari. 
9. Wsimlik va ularni geografik joylashish kartalari. 
10. Hayvonot dun
ё
si va ularning tarqalish kartalari. 

---

86
11. Tabiatni muh’ofaza qilish va ekologik kartalar. 
II. 
İ
jtimoiy-iqtisodiy kartalar:
1. Ah’oli va demografik kartalar: ah’olining joylanishi va tarqalishi, zichligi, 
ah’olining milliy tarkibi, etnografiyasi, jinsi, tug’ilish va wlim, 
ё
shi, ishsizlik, ishga 
la
ё
qatligi kartalari va h’okazolar.
2. 
İ
qtisodiy: tabiiy resurslar va ularni bah’olash, sanoat, qishloq xwjaligi 
(deh’qonchilik, chorvachilik) va wrmon xwjaligi, transport, ichki va tashqi 
iqtisodiy aloqalar, umumiqtisodiy kartalari. 
3. Maishiy xizmat: maorif, fan, madaniyat, sog’liqni
saqlash, savdo va 
moliya, fizkultura va sport, turizm, maishiy xizmat kartalari va h’okazolar. 
4. 
Si
ё
siy-mamuriy kartalar. 
III. Tarixiy kartalar:
1. Qadimgi dun
ё
tarixi kartalari.
2. Wrta asr tarixi kartalari. 
3. Yangi va eng yangi tarix kartalari. 
Kartalarning ishlatilishiga qarab ularning masshtabi, mazmuni va jih’ozlash 
usullari h’am wzgarishi mumkin. 

İ
shlatilishi bwyicha h’am kartalar bwlinadi. 
 I.Xalq xwjaligi va boshqarish uchun kartalar: 
1. Tabiiy sharoitni va resurslarni bah’olash va prognoz (bashorat qilish) 
kartalari. 
2. Loyih’alash: qurilish, er tuzish va kadastr kartalari. 
3. Operativ xwjalik kartalari. 
4. Navigatsiya va ywllar kartalari. 
5. Rejalashtirish uchun kartalar. 
II. Maorif, fan va madaniyat kartalari: 
1. Wquv kartalari: boshlang’ich sinflar, wrta maktablar, akademik-litsey, 
kollej va oliy yquv yurtlar. 
2. 
İ
lmiy malumotnomali kartalar. 
3. Madaniy-oqartuv, targ’ibot-tashviqot, wlkashunoslik kartalari. 
4. Turistik – ekskursiya, sport kartalari. 
Geografik kartalar tiplari bwyicha h’am bwlinadi. 
1. Tah’liliy (analitik) kartalar. 
2. Sintetik kartalar. 
3. Kompleks kartalar. 
Umuman olganda geografik kartalar proektsiyasiga xatoliklariga qarab, 
wlchamiga kwra, ishlatilgan rangining soniga, qaysi tilda ekanligiga, nashr 
qilingan vaqtiga qarab va boshqa xususiyatlariga bwlinishi mumkin.