D. I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasiga (klassi￾fikatsiyasi) moddalarning atom og‘irligi asos qilib olingan. Bu

Klassifikatsiya — sotsial hayotimizda va fanda keng tarqalgan

tushunchadir. Klassifikatsiya lotincha «classis» — sinf, guruh, tur

va «facere» — qilmoq so‘zlariga to‘g‘ri keladi.

Klassifikatsiya atrof-muhitni, dunyoni, modda va hodisa￾larni o‘rganish jarayonidir. H ar bir hodisa va moddalar bir qan￾cha belgilarga ega bo‘ladi, bu belgilarga asoslangan holda hodisa

va moddalar sinflarga, guruhlarga bo‘linadi, ya’ni klassifikatsiya

qilinadi. Masalan, D.I. Mendeleyevning elementlarni ortib bo￾ruvchi atom og‘irligiga ko£ra joylashtirilgan davriy sistemasi. Har

bir elementlar va jismlarning birikmalaridagi barcha xossalari

davriy sur’atda takrorlanib turadi, atom og‘irligiga qonuniy ra￾vishda bog'liq bo‘ladi deb, isbotlandi.

D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasiga (klassi￾fikatsiyasi) moddalarning atom og‘irligi asos qilib olingan. Bu

asos kimyo fani tarixida yangi davrning vujudga kelishiga imkon

berdi, moddalarning tuzilishi to‘g‘risidagi ta’limotning taraqqiy

etishiga sabab bo‘ldi.

Ayrim hollarda sun’iy klassifikatsiyalar ham qo‘llaniladi. M a￾salan, o‘simliklarning barglarini va gullarining rangi, shakliga

qarab klassifikatsiyalashdan dekorativ o‘simlikshunoslikda amaliy

jihatdan foydalaniladi.

Demak, amaliyotda klassifikatsiyalash asosiy va sun’iyga

ajratiladi. Kutubxona bibliografiya ishida bu jarayon qanday ke￾chadi. Kutubxonashunoslik ishining an’anaviy ish faoliyati huj￾jatlarni klassifikatsiyalashda asos — hujjatlarning mazmuni qilib

olinadi. Bu usul hujjatlar klassifikatsiyasiga tabiiy klassifikatsi￾ya deb qarash im konini beradi. Hujjatlarni formatiga, tiliga,

chiqarilgan joyiga, betlar soniga qarab tanlab olish sun’iy klas￾sifikatsiyaga misoldir. D yuining 0 ‘nlik Klassifikatsiyasi (The

Dewey Decimal Classification DDC) kitob klassifikatsiyasi si-

fatida, Universal o‘nlik klassifikatsiyasi esa (U O ‘K) bibliografik

klassifikatsiya sifatida qabul qilindi. Bibliografik klassifikatsiya

ham chuqur va batafsil klassifikatsiya uchun qo‘llaniladi. Bataf￾sil klassifikatsiya mikro hujjatlar uchun qo‘llaniladi. Kongress

kutubxonasi klassifikatsiyasi chuqur klassifikatsiyaga asosan

faoliyat yuritadi. Kichik kutubxonalarning talabiga javob be￾ruvchi va unchalik batafsil bo'lmagan klassifikatsiya Keng yoki

Umumiy klassifikatsiya deyiladi. Dyuining 0 ‘nlik klassifikatsi￾yasining boshlang'ich nashrlari ham shu klassifikatsiya turiga

mansub bo'lgan1. Kutubxona fondlari goho maxsus maqsadlarni

ko‘zlab, ana shunday ajratiladi, biroq, odatda, hujjatlarni klas￾sifikatsiyalash deganda ularni mazmuniga muvofiq tarzda gu￾ruhlarga ajratish nazarda tutiladi. Faqat bilim sohalariga ko‘ra

guruhlarga ajratishga matbuot asarlarini klassifikatsiyalash deb

aytiladi. Kitobxonlarning turli ehtiyojlarini qondirishda shu

tarzda hujjatlarni mazmuniga ko‘ra klassifikatsiyalash maqsadga

muvofiqdir.

Shunday qilib, hujjatlarni bilimning muayyan sohasiga muno￾sabati belgisiga qarab klassifikatsiyalash kitobxonlarni o‘zlariga

aynan kerakli adabiyotni tanlab olishlariga imkon beradi.

Klassifikatsiyalash jarayoni Axborot resurs markazlari, Ax￾borot-kutubxona markazlari kutubxona fondlarini har tomonlama

chuqur yoritib berish, kitobxon, kutubxonachini unumli ishla￾shiga imkon yaratadi2.

Kutubxona—bibliografiya ishi nazariyasi va amaliyotida huj￾jatlarni klassifikatsiya tushunchasi deb, aynan sistemali (fan so￾halari bo‘yicha) klassifikatsiyaga aytiladi.

Sistemali klassifikatsiyaning asosiy xususiyatlari shundan

iboratki, bunda barcha bilimlar majmuasi fan sohalarining

bo‘linishiga asoslanib, alohida bo‘limlarni hosil qiladi. Bo‘lim

ichida yana mayda bo‘linm alar va bo'limchalar tashkil qilinadi.

Bu bo‘linm alarning har birida bilimning muayyan sohalariga te-

gishli masalalardan biriga doir kitoblar birlashtiriladi. Bo'linmalar

ichida yana kichik bo‘limchalar hosil qilinadi.

Klassifikatsiya bo‘limlarini umumiy tushunchadan (ya’ni

bo‘limdan) xususiy, juz’iy tor m a’nodagi tushunchaga bo‘linma,

bo'linmachalarga o‘tishi ierarxik — sistemali tartib deyiladi. M a￾salan, musiqa tushunchasi umumiy deb olsak, vokal musiqasi, es￾trada orkestri - bu xususiy tor ma’noni anglatadigan tushunchalar.

Bo‘lim, bo‘linm alar va bo‘linmachalarni ierarxik bog‘lanishi

kutubxona bibliografik klassifikatsiyalar jadvallarini asosini tash￾kil etadi.

Sistemali kataloglar hamda Axborot-resurs markazlari, Ax￾borot-kutubxona markazlari, kutubxonalarning fondlari ham xud￾di shu klassifikatsiya asosida tuziladi. Klassifikatsiya bo‘lim larini

umumiydan (bo‘limdan) juz’iyga (bo‘linma va bo‘linmachalarga)

tomon bunday joylashtira borish sistemali tartib deyiladi. «Siste￾mali joylashtirish» va «sistemali katalog» degan tushunchalar

shuning mantiqiy ifodasidir.

Kitoblar tokchalarda va sistemali katalogda ham bilimning har

xil bo‘limlari bo‘yicha kitob va kartochkalar bo‘lim, bo‘linmalar,

bo‘Unmachalan tashkil qilinib umumiydan juz’iyga yoki xususiy￾ga tomon ketma-ket joylashtiriladi.

Umumiy va juz’iy degan tushunchalar nisbiy tushunchalar￾dir, albatta. Masalan, fizika bo‘linmasi - tabiiy fanlar asosiy

bo'limiga nisbatan juz’iydir — ayni chog‘da u akustika, optika va

boshqa mayda bo‘linmalarga nisbatan umumiydir.

Klassifikatsiya bo‘lim larini umumiydan juz’iyga tomon

joylashtirish prinsipiga amal qilib, ularning nomlarida muay￾yan izchil tartib: bo‘lim, bo‘linma, bo‘limcha degan tartib bel￾gilash mumkin bo‘lur edi. Biroq kutubxonashunoslik tajribasida

«bo‘lim» termini odatda har bir bo‘linishga nisbatan qollaniladi,

«bo‘linma», «bo'limcha» terminlari esa bo‘limning tobelik

ma’nosini bildirishi lozim bolgan hollardagina ishlatiladi. M a￾salan, «Akustika bo‘limi» ayni chog‘da bu fizika bo‘limining

bo‘limchasi deyiladi.

Bibliografiyada hujjatlarni klassifikatsiyalash keng qo‘llaniladi.

Xuddi kutubxona sistemali katalogi singari bibliografik nashrlar-
da ham hujjatlarning tasvirlari mazmuniga qarab, bu asarlarning

mavzusini ochib beruvchi rubrikalar ostida guruhlarga ajratiladi.

Bibliografik nashrlarda hujjatlarni mazmuniga qarab guruhlarga

ajratish ham m a vaqt ham bilim sohalariga qarab klassifikatsi￾yalash bilan bog‘layverilmaydi.

Bibliografik nashrlarning ko‘pchiligida hujjatlarni predmet

katalogiga yaqinlashtirib predmet asosida guruhlarga ajratish

usullaridan yoki geografik belgilariga qarab, guruhlarga ajratish

usulidan foydalaniladi. Bibliografiyaning turli xillarini guruhlar￾ga ajratishning xarakteri va usullari m azkur nashrning maqsad￾lari bilan belgilanadi. Biroq bilimning barcha sohalariga yoki

ko‘p sohalariga oid matbuot asarlarini o‘z ichiga oluvchi universal

xarakterdagi ko‘pgina bibliografik nashrlarda, shuningdek katta

sohali bibliografiyalarda asarlar rubrikalar bo‘yicha guruhlarga

ajratiladi va rubrikalar sistemali katalogning tuzilishiga o‘xshash

tartibda, ya’ni bilim sohalariga qarab joylashtiriladi.