Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

2.9. Xunlar imperiyasi 
O’quv maqsadi: 
Eramizdan oldingi birinchi ming yilliklarda Xunlar 
davlatining tashkil topishi, Xun va Xitoy munosabatlari, Xunlarning Mar-
kaziy Osiyoga bosqinchilik yurishlari, eramizning I-III asrlarida Xunlar 
imperiyasi, Xun hukmdorlari, Xunlarning IV asrdagi g’arbga yurishlari, 
G’arbiy Evropada Xunlar davlatini tashkil topishi va parchalanishi haqida 
to’liq ma’lumot berish, tushuncha va ko’nikmalar hosil qilish. 
Tayanch tushunchalar
: Xunlar, xunlar imperiyasi, xalqlarning buyuk 
ko‘chishi, skiflar, Baqtriya, kushonlar, tangriqut. 
Insoniyat va jahon taraqqiytida o‘ziga xos iz qoldirgan, aytish mum-
kinki, kishilik jamiyatining keyingi taqdirida katta rol o‘ynagan ko‘chman-
chi qabilalar juda kam bo‘lgan. Shunday buyuk tarixiy hodisalarga sabab-
chi qabilalar barmoq bilan sanoqlidir. Tarixda ulkan o‘zgarishlarga sabab-
chi bo‘lgan xun, turkiy va mo‘g‘il qabilalarini sanab o‘tish mumkin. Xun-
lar to‘g‘risida yozma manbalarda juda ko‘p ma’lumotlar saqlanib qolingan.
Uchinchi Turkologiya konfrensiyasida (Toshkent) tarixchi olim 
M.Volidov mil.avvalgi 1-2 hamda milodiy 1-5 asrlarda yashagan yunon 
olimlari Ptolomey, Ammian, Martsellin, vizantiyalik Feofon, Zosima, 
Meandr ma’lumotiga ko‘ra Kaspiy dengizning sharqiy qirg‘og‘idan tortib 
to butun Maraziy Osiyoda skif nomi bilan yashagan xalqlarning asosini 
xunlar tashkil etgan deb ma’ruza qilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan yunon 
olimlari saklar bilan Xunlarning etnografik xususiyatlari o‘xshash ekan-
ligini ta’kidlaganlar. Skiflar xunlar deb atalgan turkiy xalqlarning ajdodlari 
ekanligiga shubha koldirmaydi. 
Turkiy xalqlarning qadimiy ajdodlaridan bo‘lgan xunlar mil.avvalgi 
dastlabki ming yillikning boshlarida paydo bo‘lib, so‘ngra besh yuz yillar 
chamasi vaqt o‘tgach tarix sahnasida faol ko‘rina boshlaydi va katta 
kuchga aylanadi. Xunlar Markaziy Osiyo, Kaspiy dengizi bo‘ylari hamda 
shimoliy Kavkazgacha cho‘zilgan hududda yashashgan. (Turg‘un Olmos 
"Xunlarning qisqacha tarixi" Qoshg‘ar, 1986.) 
Miloddan avvalgi 207 yildan to milodning 216 yiligacha , ya’ni 423 
yildan ulug‘ Xun imperiyasi hukmronlik qilishgan. Bu imperiyaning 
hududi sharqiy Xun imperiyasi ma’muriy markazining nomi Tumanbaliq 
atalib, ichki Mo‘g‘ulistonda joylashgan edi. Ulug‘ Xun imperiyasi g‘arbiy 
qismining hukumronlik yillari miloddan avvalgi 216 yildan boshlanib 
to‘rtinchi asr oxirlarigacha davom etib, ichki ziddiyatlar hamda tashqi 
kuchlar (Xitoy) ta’siri natijasida yemirildi. 
Ikkinchi Xun imperiyasinig yemirilishi oqibatida hamda xunlarga 
qarshi kuchlar ta’qibi tufayli bir guruh xun avlodlari Sharqiy va G‘arbiy 
Yevropaga siljib milodning 374 yildan 469 yilgacha Yevropada Xunlar 

---

72
imperiyasini tuzdi. 
Yevropada Xunlar imperiyasining asoschisi Balamir (374-400 yillar) 
hisoblanadi. 
Xun imperiyasi hukumdorlari orasida Attila (434-53 yillar) nomi 
Yevropa tarixida hozirga qadar mashhur. Hatto hozirgi Volga daryosining 
nomi ham Atilmuran. Itil muran Idil suvi atamasi sifatida Attila ismiga 
nisbat berilgan. Maxmud Qoshg‘ariy o‘z asarida "Itil suvi oqa turur" deb 
eslatib o‘tgan. 
Xunlar qabilaviy ittifoqining tashkil topishi haqida boshqa bir qarash 
mavjud: Gumilev, Taskin, Bichurin, Viktorova kabi olimlar bu imperiyani 
miloddan avvalgi II ming yillikga borib taqaladi, deb fikr bildirishgan. Bir 
qator olimlar XX asrning 80 yillaridan boshlab Xan davrigacha bo‘lgan 
yozuvlarni shubha ostiga olishmoqdalar. Xunlarning ajdodlari kimlar ekanligi 
haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ba’zi olimlar Xunlarning arxeologik madani-
yatlariga doir plitali qabrlarini Mongoliya va Baykal oldi hududlaridan 
topishgan. Zamonaviy arxeologik ma’lumotlar plitali qabrlarni Xun mada-
niyatiga etnik jihatidan yaqinligini isbotlashmokda. Bu madaniyat yodgor-
liklarining davrlari tipologik, xronologik chegaralarini miloddan avvalgi XII-
VI asrlar deb belgilaydi. Bu narsa Xun yodgorliklari va plitali qabrlar orasida 
uzilish borligiga isbot bo‘la oladi. Qadimdan Xun yodgorligi bilan Skif-Sibir 
madaniyati orasida munosabat borligi aniqlangan. Darhaqiqat Skif usuli deb 
nomlanadigan usul jihatlari g‘arbdagi Ordos-Bronza madaniyatiga to‘g‘ri 
keladi. Lekin ko‘pgina ko‘mish odatlari va san’at namunalari mahalliy 
ixtisoslashuviga ega. Ko‘pgina olimlar asossiz ravishda bu hududdagi mada-
niyat Xun madaniyati asosida tarqalganini aytishadi. U shimoliy Shansi 
provinsiyasini, Ordos va Inshiyanni janubiy qismlarini o‘z ichiga olgan. Turli 
xil narsalardagi rasmlarni o‘rgangan olimlar "Ohu toshi" deb nomlangan 
haykaltaroshlik usulini topishdi. A.V.Varenov ta’biricha, bu yerlardan turli 
xil qurollar (bolta, pichoq, sanchqi, xanjar) topilgan. Tahlil natijalari Xitoy 
hududidagi Shensi, Shansi, Xebey kabi hududlardan ham shunday buyumlar 
topilgan deb ko‘rsatadi. 
Shu narsa aniqki, miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda Xunlar 
birlashmasi bilan bir qatorda Varvarlar ittifoqi bo‘lganligini ham ko‘rsa-
tadi. Miloddan avvalgi V-III asrlarda Xunlarda ko‘chmanchi imperiya 
tashkil topgan edi. Buning asosida quyidagi holatlar kelib chiqadi: 
1)
Xun imperiyasi deb nomlangan katta siyosiy imperiyaning tashkil 
topishida etnik-siyosiy baza mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ko‘p yillar 
davomida siyosiy integratsiya va imperiyalar konfederatsiyasi o‘rtasida 
bog‘liqlik bo‘lgan; 
2)
Xun siyosati Mo Di hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi. Bu esa 
ierarxik tuzum mavjudligini ko‘rsatadi; 
3)
So‘nggi izlanishlar natijalari Xitoy Xun arxeologik yodgorliklarini 
73
"kurashuvchi qirorliklar" davriga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi; 
Miloddan avvalgi III asr o‘rtalaridayoq Xunlar janubiy qo‘shnilar 
uchun katta xatar to‘g‘dirardi va Xitoy hududi chegaralaridagi davlatlarni 
talon-taroj qilishardi. 
Gumilev fikricha, Xunlardan keyin hukumat tepasiga Dunxular keladi. 
Ba’zi manbalarga qaraganda, xunlar turli yozuv shakllaridan 
foydalanishgan. Bu orqali dastlabki Xitoy yozuvini ifoda etishgan. Shaklan 
Xitoy yozuvi va tili asosida bo‘lsa ham, talaffuzda o‘z tillariga moslab 
o‘qishgan. Shuningdek, milodning 250 yili Xun hukumdorlaridan biri 
Chunggu xoqoni Qang‘toy degan kishi boshchiligida Kambodja mamla-
katiga elchi yuboradi. Elchi Kambodjaliklar yozuvi xunlar xatiga o‘xshaydi 
deb, ma’lumot bergan. U paytda Kambodjada sanskrit yozuvidan foydalan-
ganligi ehtmoldan xoli emas. 
Milodning oltinchi asrida birinchi turk xoqonlarida Istami Xoqon 
favoti munosabati bilan ko‘yilgan qabr toshida uch xil yozuvdagi bitik bor: 
biri noma’lum yozuvda, ikkinchisi so‘g‘d xatida, uchinchisi esa xitoy 
yozuvida. Noma’lum bitik sanskrit alifbosi asosida shakllangan xun yozuvi 
bo‘lishi mumkin. Xunlarniig mashhur xoqoni Modsxon (Batur Tangriqut) 
tomonidan Xitoyning Xan sulolasiga oid hukmdorlariga maktublar 
yuborilgan. (I.Ya.Bichurin "Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v 
Sredney Azii v drevnyu vremena", t. / M. - L.. 950). Milodning III asrida 
xunlar o‘z imperatoriga yozgan maktubidan ham ma’lumdir. Shuningdek, 
Xun imperiyasi xoqonlari harbiy maqsadlar uchun xaritalardan 
foydalanilganlari haqida ham ma’lumotlar bor. 
Xunlar san’at bobida turkiy xalqlarda qo‘llangan bed, nog‘oro, nay 
kabi musiqa asboblaridan foydalanishgan. 
Xunlarda ham mansablar turkiy nom bilan ifodalangan, yigirma to‘rt xil 
amal bo‘lgan. O‘ng ko‘l bilgaxan, so‘l qo‘l kutig‘i, o‘ng qo‘lxan, so‘l ko‘l-
xan, o‘ng qo‘l ulug‘ sang‘un, so‘l qo‘l ulug‘ sang‘un, o‘ng qo‘l ulug‘ tutug-
bag‘, so‘l qo‘l ulug‘ tutug‘bag‘, batisxan, tumanboshi. mingboshi (yuzboshi), 
yuzboshi, o‘nboshi. kabi amaldorlar hamda harbiy unvonlar joriy qilingan. 
Umuman hokimiyat boshlig‘i bo‘lgan xoqon Tangriqut nomi bilan atalgan. 
Xunlar asosan shamanlikka (kam, kaman) sig‘inganlar. Unga ko‘ra qu-
yosh xudosi, oy xudosi, osmon xudosi, yer xudosi, yulduzlar xudosi kabi ko‘p 
xudoli mavjud edi. Xunlar tong saxarlab quyoshga sajda qilishgan, tunda oy-
ga sig‘inishgan, muhim jiddiy ishlarni oy va yulduzlarga qarab hal qilishgan, 
oy to‘lganda dushmanlanga hujum qilishgan, oy tutilganda chekinishgan. 
Ko‘k tangrisi bilan yer tangrisi, butun hayotni yaratgan quyosh tangrisi 
bilan oy tangrisi tomonidan hukmronlik taxti ato qilingan deb hisoblangan. 
Uy, chodirlarning eshiklari sharq tomonga qaratib qurilgan. Xunlar ko‘pxu-
dolik tufayli, turli ma’dan va yog‘ochlardan sanamlar yasashgan, butparstlik 
kuchaygan. Shamanlikka ko‘ra, sharq - ko‘k rang, janub - qizil rang, g‘arb - 

---

96