Microsoft Word Bolalar nevrologiyasi end doc

29-rasm.
 Dumg‘aza chigali.
1. Yuqori dumba nervi 
2. Pastki dumba nervi
3. Quymich nerv 
4. Katta boldir nervi 
5. Kichik boldir nervi 
6. Sonning orqa teri nervi.

---

 44
30-rasm.
 Dum chigali. 
1. Bel chanoq poyasi 
2. Tashqi olat nervi 
3. Chanoq nerv 
Uning uzun shoxlaridan son terisining 
orqa nervi (n.cutaneus femoris posterior) 
S
I
-
III
dumba, oraliq va sonning orqa medial 
yuzasi terisini innervatsiya qiladi. 
Odamdagi eng katta nerv hisoblangan 
o‘tirg‘ich nervi (n.ischadicus) L
IV-V
, S
I
-
III
. 
Uning harakatlantiruvchi shoxlari sonning 
orqa guruh, boldir va oyoq panjasi 
mushaklarini innervatsiya qilsa, sezuvchi shoxlari boldir va oyoq panjasi terisini 
innervatsiya qiladi.
5. Dum chigali (plexus coccygeus) S
4-5
va dum nervlarining oldingi 
shoxlarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Uning shoxlari dum usti va orqa 
chiqaruv teshigi sohasi terisini innervatsiya qiladi. 
 
VEGETATIV NERV TIZIMINING TUZILISHI
VA FIZIOLOGIYASI
 
Vegetativ nerv tizimi tuzilishida o‘ziga xos hususiyatlari bor bo‘lib, bularga 
quyidagilar kiradi: Animal nerv tizimini barcha qismlari bo‘ylab vegetativ 
tuzilmalar juda keng tarqalgandir, ular a’zolar va to‘qimalarda joylashib, shoxlari 
chigallar hosil qiladi va qon tomirlar bo‘ylab joylashadi. Vegetativ tolalar ichki 
a’zolar, mushak to‘qimasida, bezlarda, biriktiruvchi, yog‘ va suyak to‘qimalari, 
terida joylashgandir. 
31-rasm.
 Vegetativ nerv sistemasi 
parasimpatik qismi. 
1. Kiprikli tuguni 
2. Qanot tanglay tuguni 
3. Quloq tuguni 
4. Jag‘ osti tuguni 
5. Chanoq nervi 
6. Quyosh tuguni 
7. Yuqori qorin tuguni 
8. Bel ichki a’zolar nervi (visseral) 
9. Pastki qorin tuguni 
10. Chanoq ichki a’zolar nervi 
11. Simpatik poya 
Vegetativ nerv bilan innervatsiya qilish 
doimo ikkita neyron bilan sodir bo‘ladi: 

---

 45
ularning birinchisi preganglionar – mag‘izli tola bo‘lib orqa miyaning yon shoxlari 
va III, VII, IX, X juft bosh miya nervlarining miya so‘g‘onida joylashgan vegetativ 
o‘zaklari hujayralari aksonlaridan iborat.
Ikkinchisi postganglionar mag‘izsiz tola deyilib, bular vegetativ tugunlardagi 
hujayralar aksonlari hisoblanadi va mushaklar, bezlar va qon tomirlarga borib 
tugaydi. 
Vegetativ nerv somatik nervlarga qaraganda ingichka. Preganglionar yani 
mag‘izli tola – 1,5 mm dan 3,5 mm ga yetadi. Vegetativ tolalar past 
qo‘zg‘aluvchanlikka ega, ularning xronaksiyasi kattadir, qo‘zg‘alish to‘lqinining 
tarqalish tezligi vegetativ nerv bo‘yicha ancha kam, 0,6-1,2 m/sek, somatik nervda 
esa 60-120 m/sek ga teng. Vegetativ nerv tizimi tolalari ayrim kimyoviy moddalar 
tasiriga juda sezuvchandir. Shuning uchun kimyoviy moddalarni xossalariga qarab 
va vegetativ tolalarning sezuvchanligiga qarab ular 2 ga bo‘linadi: birinchi 
simpatik nerv tolalari, ular adrenalin, efedrin, kalsiylardan qo‘zg‘aladi, brom va 
xloralgidratdan tormozlanadi. Parasimpatik nerv tolalari esa pilokarpin, efedrin, 
atsetilxolin, kaliy, insulinlardan qo‘zg‘aladi, atropin va skopolaminlardan 
tormozlanadi. 
Ko‘p sonli tekshirishlardan ma’lum bo‘lishicha ba’zi a’zolar va to‘qimalar 
doimo anteogonistik (simpatik va parasimpatik) innervatsiyaga ega bo‘lmay, faqat 
1 xil tolalar bilan innervatsiya qilinar ekan. Masalan: teri piolomotorlari va ter 
bezlari faqat simpatik tolalar bilan innervatsiyalanadi. Qorachiq mushaklari va 
ichki azolarning mushaklari simpatik va parasimpatik tolalar bilan 
innervatsiyalanib qo‘zg‘atuvchi, ham tormozlovchi ta’sirga egadir. So‘lak 
bezlarida parasimpatik tolalar uning ajralishiga ta’sir ko‘rsatadi, simpatik tolalar 
esa–so‘lakning qattiq qismini ajratadi. 
Nerv tizimining evolyutsion rivojlanishi haqidagi hozirgi zamon tushunchasi 
shuni ko‘rsatdiki, nerv joyining bosh miya qismidagi nerv elementlarini joylashuvi 
va konsentratsiyasiga qarab vegetativ nerv tizimini ikki bo‘lakka yani segment usti 
va segmentar bo‘laklarga bo‘linadi. 
1. Vegetativ nerv tizimining segment usti – markaziy qismi. Vegetativ nerv 
tizimining markaziy qismiga quyidagilar kiradi: bosh miya asosi, hidlov yo‘li, 
belbog‘ egati, qadoqsimon tana, gipofiz, miya so‘g‘onining to‘r formatsiyasi, 
gipotalamus, talamus, bodomsimon tana, gipokamp, ixota. Bular o‘zlarining aloqa 
bog‘lovchi yo‘llari bilan qo‘shilib limbiko-retikulyar kompleksini yoki bosh 
miyaning o‘ziga xos bo‘lmagan tuzilmasini tashkil qiladi. Bu tuzilmalarda 
segmentarlik belgilari bo‘lmaydi, yani simpatik va parasimpatik qismlarga 
bo‘linmaydilar.
Ko‘rsatilganlar ichida vegetativ nerv tizimining oliy qismi bo‘lgan gipotalamus 
muhim ahamiyat kasb etadi. Gipotalamusda o‘ziga xos (spetsifik) va o‘ziga xos 
bo‘lmagan (nospetsifik) tuzilmalar mavjud. Gipotalamus tuzilmalarini pressor-
simpatik va depressor-parasimpatik bo‘laklarga bo‘lish o‘zini oqlamadi, chunki 
gipotalamusni pressor bo‘lagini qitiqlanganda simpatik va parasimpatik nervlarga 
oid bo‘lgan natijani (effektni) ko‘rish mumkin. (Veyn L.M. 1971). 

---

 46
Zamonaviy yirik vegetologlar (Gess, Gelgorn, Zeynlarning) fikricha vegetativ 
nerv tizimining markaziy qismini ergotrop va trofotrop bo‘laklarga bo‘lish 
maqsadga muvofiqdir. 
Ergotrop tizim organizmni tashqi muhit sharoitini o‘zgarishlariga (sovuq, issiq) 
moslaydi va nozik holda ruhiy faoliyatlarga jismoniy ta’sir ko‘rsatib katabolik 
jarayonlarni yo‘nalishiga imkoniyat beradi. 
Trofotrop tizim anabolik jarayonga ta’sir ko‘rsatadi. Nutritiv faoliyatga, 
gomostatik muvozanatga ham ta’sir ko‘rsatib ruhiy holatni faollaydi, harakat 
tayyorgarligi va vegetativ mobillikni (doim tayyor turishlik) ta’minlaydi. Trofotrop 
tizim dam olish vaqti, ovqat hazm qilish, uyquning ayrim davrlari bilan 
aloqadordir va o‘z faolligi bilan vago-simpatik apparatni doimo ishga solib turadi. 
Bunga yurak ritmini sekinlashishi, sistola kuchining kamayishi, diastolaning 
cho‘zilishi, arterial bosimni kamayishi, nafasni birmuncha sekinlashishi, bronxlarni 
qisilishi, ichaklar peristaltikasini va ishtaxa shirasi ajralishini kuchayishi, siydik 
ajralishini tezlashishi, somatik tizimning tormozlanish hollari ko‘riladi. 
Gipotalamusning anatomiya va fiziologiyasiga oid mukammal tushuncha oraliq 
miyani bayon etilgan qismida keltirilgan. 
2.Vegetativ nerv tizimining segmentar bo‘lagi. 
Vegetativ nerv tizimining segmentar bo‘lagi orqa miyaning C
8
-L
2
segmentlari 
yon shoxlarida va miya so‘g‘onida (III, VII, IX, X, bosh miya nervlarining 
vegetativ o‘zaklarida) joylashgandir.
Vegetativ nerv tizimining bu bo‘lagi o‘zining funksional antogonizmiga qarab, 
simpatik va parasimpatik qismlarga bo‘linadi.
Vegetativ nerv tizimining simpatik qismi.
Mazkur qismning neyronlari orqa miya (sakkizinchi bo‘yin (C
8
) ko‘krak (D
1-12
) 
va yuqorigi bel (L
1-2
) segmentlarining yon shoxlarida joylashgan. Ularning 
aksonlari preganglionar tolalarni hosil qilib, oldingi ildiz tarkibida chiqib simpatik 
poyaga boradi. Preganglionar tolalarni qo‘shuvchi oq tolalar deb ham yuritiladi, 
chunki ularda postganglionar tolalardan farqli ravishda miyelin pardasi borligi va 
rangini oqimtir bo‘lishidir.
Simpatik poya juft bo‘lib, umurtqa pog‘onasining yon tomonida joylashgan. U 
kalla asosida boshlanib, pastga tomon yo‘naladi. Simpatik poyaning pastki uchi 
bir-biriga yaqinlashib, birinchi dum umurtqasining oldingi yuzasida joylashgan toq 
tugunda tugaydi. Simpatik poyani 20-25 simpatik tugunlar va ularni o‘zaro 
biriktiruvchi tugunlararo tolalar hosil qiladi. Bu tugunlarni paravertebral tugunlar 
deb ataladi. Simpatik poyada to‘rt: bo‘yin, ko‘krak, bel va dumg‘aza qismlari 
tafovut qilinadi. Simpatik tugunlarda uch xil hujayralar joylashgan bo‘lib, ular o‘z 
hajmi bilan farqlanadi: kattalarining diametri 32-35 mk, o‘rtasiniki 25-32 mk va 
kichiginiki 15-22 mk ga teng.
Tugunlarga keluvchi qo‘shuvchi preganlionar tolalar qisman tugunda uziladilar, 
qisman uzilmagan holda prevertebral tugunlarga boradi. Bir neyron tolasi bir 
nechta tugunga (8 gacha) borishi mumkin. Tolalar simpatik poyadan o‘tgach 
postganglionar yoki kulrang qo‘shuvchi tola nomini oladi.

---

 47
Simpatik poyani bo‘yin qismida uchta: yuqorigi, doimiy bo‘lmagan o‘rta va 
pastki tugun tafovut qilinadi.
1). Yuqorigi bo‘yin tuguni postganglionar tolalari 1-4 orqa miya nervlari bosh 
miya yarimsharlari va boshga yo‘naladi, diafragma, yutqin-til osti, adashgan 
nervlar, yutqin, xiqildoq, yurak nerv chigallari bilan bog‘liqdir.
2). O‘rta bo‘yin tuguni tolalari 5-6 orqa miya nervlari, qalqonsimon bez, yurak 
chigallari bilan bog‘langan.
3). Pastki bo‘yin tuguni ko‘pincha birinchi ko‘krak tuguni bilan qo‘shilib 
yulduzsimon tugunni hosil qiladi. Uning postgannglionar tolalari 7-8 orqa miya 
nervlari, yurak, o‘mrov osti va umurtqa arteriyasining periarterial nerv chigallari 
(Frank nervi) sut bezlari bilan bog‘liq. 
4). Simpatik poyaning ko‘krak qismini 10-12 tugun tashkil qiladi. Ularning 
yuqorigi 5 tasidan boshlanuvchi postganglionar tolalar aortaning yuqorigi qismiga, 
yurakka, o‘pkaga yo‘nalib ularni simpatik innervatsiya qiladi. Qolgan ko‘krak va 
qorin tugunchalarining postganglionar tolalari katta ichki a’zolar nervi, quyosh 
chigali va kichik ichki a’zolar nervlari orqali butun ichki a’zolarni simpatik 
innervatsiyasini ta’minlaydi. Chanoq tugunlarining postganglionar tolalari esa 
chanoq a’zolarining simpatik innervatsiyasini ta’minlaydi.