Microsoft Word Allambergenova M

38

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda Xitoy eli, yurtini Tabgac (~Tawgac), Tabgac eli atalgan, xitoy xoqoni -tabgac qagan, xitoy xalqi esa- tabgac bodun, xitoy tilini Tabgac tili deyilgan.

Birinchi va ikkinchi ko’k turk xoqonliqlari, keyinchalik uning o’rnida yuzaga kelgan uyg’ur xoqonligi va davlatlarida xalqaro mavqega ko’tarilgan sug’d, xitoy tillariga e'tibor katta edi. Ayniqsa, monumental matnlarni bitishda, turkiy til bilan barobar, sug’d, ora-chora, xitoy tilidan ham foydalanilgan. Buning yorqin misolini 732-yili sarkarda Kultegin xotirasiga tiklangan yodgorlikda kuzatishimiz mumkin. Yodgorlikning to’rtala yuzida yozuvi bor: Sharqqa qaragan yuzi, ikki yoni, toshning qirralariga ko’k turk harflari bilan turkiy matn bitilgan; G’arbga qaragan yuzidagi matn esa xitoycha. Yodgorlikdagi turkiy matnni ko’k turk adabiyotining yirik namoyondasi, yozuvchi va tarixnavis Yo’llig’ tegin bitgan. Xitoycha matnning muallifi esa Xitoy generali Changdir. Ushbu matnni u xitoy imperatorining ko’rsatmasiga ko’ra yozgan. Turkiy bitigda uning oti Cañ sañün deya qayd etiladi. Otiga qo’shilayotgan süñün so’zi uning harbiy unvoni bo’lib, “general” degan manoni beradi.

Oradan ko’p vaqt o’tmay, 735-yilda Bilga xoqon xotirasiga tiklangan yodgorlikda ham xitoy eli e'tibordan chetda qolgani yo’q. Ushbu qabrtoshning Sharqqa qaragan yuzi va ikki yonidagi matn turkiy tilda. G’arbga qaragan yuzida esa xitoycha matnning o’rni bor. Biroq, tosh parchalanib ketgani uchun xitoycha yozuvi hozir saqlangan emas.

Shu o’rinda ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyoda kechgan til vaziyati bilan bog’liq muhim bir hodisani ta'kidlash kerak. Ma’lumki, tarixiy yodgorliklarning bir yo’la bir necha tilda yozilishiga ayni ellardagi til vaziyati ham sabab bo’lgan. Qadimda O’rta va Markaziy Osiyoning turli yerlarida, turklar bilan aralash yashagan sug’d, tohar, qadimgi xorazm muhitida turk-sug’d, turk-tohar, turk-arab bilingvizmi amal qilgan, deya olmaymiz. Bizningcha, turkcha matnlarda xitoychaning aralash ishlatilishi, ko’proq, siyosiy vaziyat, davlat siyosati, qolaversa, Xitoy davlatining ta'siri va xitoy tilining xalqaro maydonda tutgan o’rni bilan belgilangan.