Microsoft Word Allambergenova M

45





bahodur, alp, bilga kabi epitetlarga o’xshab tun so’zi ham qo’shib aytilar va shu asosda bir xil unvonga ega amaldorlar darajasiga ko’ra farqlanardi. Jumladan, “ban Uzum bilga tonyuquq Otukan yerig qonmis, ya'ni men o’zim bilga Tonyuquq O’tukan yeriga qo’nibdf" -mazkur o’rinda bilga ya'ni “aqlli, dono, bilimli” ma'nolarini ifodalagan laqab, taxallus ko’rinishidagi so’z qo’llanilgan. Kezi kelganda aytib o’tish kerak, tun so’zi hozirgi tilimizdagi “kecha, kechqurun” ma'nosidagi tun so’zidan farqli bo’lib, undagi u unlisi qattiq talaffuz etilgan. Tilshunoslikda “ilk, to’ng’ich” ma'nosidagi tun so’zi tun tariqasida, “kecha” ma'nosidagi tun so’zi esa tun shaklida transkripsiya qilinadi. Bu birinchi so’zning yumshoq, ikkinchi so’zning esa qattiq talaffuz qilinishi bilan bog’liq. Tonyuquq so’zining lug’aviy ma’nosi haqida turlicha fikrlar bor. R. Jiro bu ism toni yuquq (kiyimi yuqlik) degan so’zdan olingan deydi. V. M. Nadelyayev o’zining shu masalaga bag’ishlangan maqolasida bu nom tuyuq-o’q (tuyoq o’q) so’zlaridan iborat deb ko’rsatadi. Turk olimi Ali Ulvi Elove “Turk dili arastirmalari yilligi” (Ankara,1958) da nashr qilingan “Bir yazi maselesi uzirine” degan maqolasida mazkur ot tun (birlamchi, to’ngich), yDq-(yuksal) va uq (ot yasovchi qo’shimcha)dan iborat deydi. Leningradlik olim S.G Klyashtorniy bu fikrga ikkinchi element oq saqlamoq, qadrlamoq ma'nosidagi fe'lning o’zagi deb tuzatish kiritadi va To’nyuquqning asl lug’aviy ma'nosi “to’ng’ich javhar” degan xulosaga keladi. Shundan aniqlashadiki, keyingi ikki olimning fikrlari asosiy xulosaga kelishimizga yordam beradi.

Qadimgi turkiy tilda yana “yabgu” so’zi ham laqab-taxallus sifatida qo’llanilgan. Bu so’z Turk xoqonligida bosh xukmdor-xoqondan keyin turuvchi , aniqrog’i uning o’rinbosariga nisbatan qo’llanilgan. O’sha davrlarda turk xoqonligining eng oliy hukmdoriga nisbatan xoqon atamasi ishlatilgan. On oq qaganiyagimiz arti - O’n o’q xoqoni dushmanimiz edi.

Xoqon unvonini sharqdagi bosh xoqonlik markazi O’rxunda bo’lgan hukmdorlar qo’llashga haqli bo’lib, xoqonlikning g’arbiy qanoti bo’lmish G’arbiy turk xoqonligi hukmdorlari esa yabg’u-xoqon unvonini ishlatishar va shu tariqa ular markazga bog’liqligini ifodalashar edi.