Microsoft Word Allambergenova M

19



Achur qishlog’idagi bitig. Uri bek xoqonga el marsiyasi. Uri o’z elining hukmdori. U el og’asi Inanchu bilganing o’g’lidir. Uning haqiqiy ismi Kuch, qahramonlik laqabi Uridir. Uning mamlakati boy bo’lib, «puli ko’p edi, qora sochidek». Yetti ming sonli qo’shini bor edi.

Oltinko’ldagi ikkinchi bitig. Jasoratli qahramon Eran Ulug’ yig’isi. U o’ttiz sakkiz yoshida vafot etadi. Inanchu alplari orasida kurashadi. Tibet xoqoniga elchi jo’natib, undan sovg’a oladi.

Ubayt bitigi. Qahramon jangchi Tarxon Sangun yig’isi. U olti yoshida otasidan ajralgan. U El Chur elida bahodirligi bilan shuhrat qozonadi. O’ttiz jangchi bilan dushman pistirmasiga duch keladi va halok bo’ladi.

O’rxun-Enasoy tosh bitiglari tarixiylik xususiyatiga ega. Ular hayotdagi aniq shaxslarga bag’ishlangan. Shu bilan birga mifologik tasavvurlar ham ifodalangan. Qadimgi turkiylar mifologiyasiga ko’ra tangri yer va osmonni yaratuvchi, u yagonadir. Tangri turkiylar uchun - ota, yer esa onadir.

O’rxun bitiglari Enasoy bitiglaridan epik tasvirning kengligi bilan ajralib turadi. Bu yodgorliklarda ham marsiya va madhiya ruhi yetakchilik qiladi. Lekin voqelikning ifodalanish xususiyatiga ko’ra boshqa janrlarning ham belgisi mavjud. Kultegin va Bilga xoqon yodgorligi badiiy tasvirning yetakchiligi hamda epiklik xususiyati bilan qahramonlik dostonlarini eslatadi. Tonyuquq yodgorligida esa voqealarning badiiy tasviri yetarli darajada emas.

Demak, tosh bitiglarda adabiy janr talablariga ko’ra marsiya, madhiya, doston

va memuar shakllari mavjud. Tosh bitiklarda badiiy tasvir vositalari, xalq tili

boyligidan unumli foydalanilgan. Kultegin asarida turk xalqining tabg’achlar

tomonidan ezilishi, zulm o’tkazilishi shunday tasvirlanadi:

Turk budun illaduk ilin icqinu idmis,

Qaganladuk qaganin jituru idmis.

Tabgac budunka barilik Uri oglin kul bolti,

Silik qiz oglin kUñ bolti.


Mazmuni:


Turk budun ellashgan elni buzg'un etmish,


20





Qog’onlangan qog’onni tuban etmish.

Tabg’ach budung’a qattiq o’g’illari qul bo’ldi,

Suluv qizlari cho’ri bo’ldi.

Qadimgi turkiy adabiyotning vorisi hisoblangan bugungi ko’plab milliy adabiyotlar unda o’z tarixini, shakllanish jarayonini, katta hajmli nodir asarlarning tug’ilish ildizlarini ko’radi. XX asr qozoq yozuvchisi M.Avezov shunday yozadi: «har qanday tadqiqotchi yodnomalarni o’qib, «Manas»dagi Manas, Almambet, Kubak, sirnoqlarning qahramonligi bilan yodnomalardagi harbiy yurishlar, janglar, olishuvlar o’rtasidagi parallellikni ko’rishi mumkin».

Yodgorliklarning eng yiriklari Tonyuquq, Bilgaxoqon va Kultegin bitigtoshlaridir: