Meyorlashtirish asoslari” fanidan ma’ruzalar matni

Нр = Ms + (ТCH - TCHfoy )
Bu yerda Нр – material sarf normasi Ms– materiallarning sof sarfi, ТCH – texnologik chiqindilar, ТОfoy– ishlatiladigan chiqindi,
4.2. Ilg’or sarf me’yorini ishlab chiqish bosqichlari.
Ilg’or material sarf me’yorlarini ishlab chiqish materiallarni sof sarfini hamda ularni ishlatish davrida yuzaga keladigan chiqindi va yo’qotishlarni kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlarni amalga oshirish bilan birgalikda olib borilishi zarur.
Me’yorlarni ilg’orlik darajasi materiallardan foydalanish ko’rsatkichi bilan baholanadi. Bunday ko’rsatkichlar sifatida yaroqli mahsulot chiqish ko’rsatkichi va materiallardan foydalanish koeffitsienti maydonga chiqadi.
Yaroqli mahsulot chiqish ko’rsatkichi boshlang’ich xom-ashyoni istemol meyorini ilg’orligini asosolanganligini belgilaydi va yaroqli mahsulot miqdorini uni ishlab chiqarish uchun sarflangan xom-ashyo miqdoriga nisbati orqali aniqlanadi:
YМ= (4.2)
Bu yerda:
G – yaroqli mahsulot og’irligi;
Q – sarflangan xom-ashyo miqdori;
Materiallardan foydalanish koeffitsienti quyidagi formuladan aniqlanadi
Km = Ms / Нm
Где Ms - sof sarf, Нm -material sarf meyori
Ushbu koeffitsient 1 ga qancha yaqin bo’lsa me’yorlashtirilagan material shunchalik samarali sarflanadi.
Ilg’or sarf me’yorini ishlab chiqish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

• 
  -ilg’or korxona, sex, uchastkalar va ilg’or ishchilar tajribalarini o’rganish va shu asosida materialar iqisodi bo’yicha rezervlarni aniqlash;
  
• 
  -aniqlangan rezervlarni ishga solishga yo’naltirilgan tadbirlarni ishlab chiqish;
  
• 
  -rejalashtirilgan tadbirlarni iqtisodiy samaradorligini aniqlash, olingan natijalarni e’tiborga olingan holda sarf me’yorlarini ilg’orligini baholash;
  
• 
  -korxona, sex, uchastka va ish o’rinlarida me’yorlarni o’zlashtirish ishlarini tashkil etish.
  

Ishlab chiqilayotgan jamlanma-rejaviy me’yorlar, ushbu meyorlarni o’rnatish vaqtidagi material sarflarini ifodalamaydi.Ular tashkiliy texnik tadbirlarda ko’zda tutilgan materiallar iqtisodini e’tiborga olgan holda o’rnatilishi zarur. Agar P_m– mahsulot birligiga boshlang’ich material sarfini, I- rejalashtirilgan tashkiliy-texnik tadbirlar bo’yicha iqtisodini Q_m –rejalashtirilgan mahsulot hajmini belgilansa hisoblangan jamlanma rejaviy norma (N_а) quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Bunda:
  – mat erial resurslardan foydalanish soxasidagi rivojlanishni e’tiborga olmagan xoldagi me’yorning o’rtacha darajasini ifodalaydi.

 =  munosabat takomillashgan me’yorlarni ifodalaydi.

Oxirgi munosabat kattaligi qanchalik katta va tashkiliy texnik tadbirlar rejasi bilan asoslangan bo’lsa, rejalshtirilayotgan me’yorlar shunchalik ilg’or bo’ladi.Normativlar turli tarmoqlarda, ise’mol qilinadigan material resurlar turi, mahsulot tayyorlash texnologiyasi va ishlab chiqarish ko’lamiga bog’liq holda turlicha hisoblanadi.

Masalan: mashinasozlik korxnasida (ommaviy va yirik seriali ) asosiy materiallar sarfi har bir detal bo’yicha hisoblanadi. Ular asosida spetsifik va jamlanma buyum bo’yicha sarf me’yorlari shakllantiriladi. Bunda material sarf me’yorlarini aniqlashda qat’iy asoslangan ilmiy texnik hisoblarga tayaniladi.
Mayda seriali va yakka tartibli ishlab chiqarishda mahsulot nomenklaturasining kengligi me’yorlarini detallashtirilgan tarzda hisoblash qiyinlashtiradi. Shu sababdan ushbu holatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot namunalari bo’yicha meyorlar o’rnatiladi. Bunda namunaviy mahsulotlarni tanlashda quyidagi talablarga rioya qilish talab etiladi:

1. 
   Namuna umumlashtirilayotgan mahsulotlarga konstruktiv-texnologik jixatdan yetarli darajada o’xshash bo’lishi lozim;
   
2. 
   Namunani ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materialiar nomenklaturasi guruhga kiruvchi mahsulotlar uchun materiallar nomenklaturasi bilan mos kelishi zarur. Namuna uchun hisoblangan materiallar sarf me’yori har bir mahsulot ulushini e’tiborga oluvchi koeffitsient yordamida aniq mahsulot uchun sarf me’yoriga o’tkaziladi.
   

Yangidan o’zlashtirilayotgan mahsulotlar uchun sarf meyorlari amaldagi me’yorlardan foydalanish asosida belgilanadi. Bunday uslub konstruktiv-texnologik o’xshashlik uslubi deyiladi. Sanoat korxonalarida xom-ashyo va materiallar sarf me’yorlarini ishlab chiqish bilan -bosh texnolog bo’limi, yoqilg’i va elektr energiya sarf me’yorlari- bosh energetik bo’limi, texnologik uskuna sarf me’yori bilan bosh mexanik bo’limi shug’ullanadi.

Material sarf me’yorlarining mavjudligi sharoitida har bir aniq mahsulot uchun me’yorlar o’tkazish koeffisiyenti asosida o’rnatiladi
Ns mah=Nnam*Ko’t
Bu yerda:
Ns mah- mahsulot turi uchun sarf me’yori;
Nnam- namunaviy mahsulot uchun hisoblangan material sarfi me’yori;
Ko’t- o’tkazish koeffisienti
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi bir turda bo’lmasa, dastlab ishlab chiqarishda yaxshi o’zlashtirilgan namunaviy detallarni ajratib olish va ular bo’yicha texnologik chiqindilar va yo’qotishlarni har tomonlama hisobini yuritish zarur. Ushbu jarayon materiallardan foydalanishning namunaviy koeffisiyentlarni o’rnatish uchun zarur. Namunaviy koeffisiyentlar asosida material sarfi me’yorlari quyidagicha aniqlanadi.
Nd=Ds/Knam
Bu yerda;
Nd-1 detal uchun material sarfi;
Ds-detal sof og’irligi
Knam-materialdan foydalanish namunaviy koeffisiyenti;
Konstruktiv – texnologik metodda material sarfi normasi quyidagicha hisoblanadi:
Nm= (Qs*nb)/(100*Knam)
Bu yerda:
Qs- o’zlashtirilayotgan mahsulotning sof og’irligi;
nb- o’zlashtirilayotgan material guruxining bazaviy mahsulot og’irligidagi nisbati, foizda²;