Menejmentga kirish

Global savdo mexanizmi. 
Umumjahon savdo tashkiloti (UST) 199 yilning 1-yanvarida tashkil topdi. UST 
koʻp tomonlama savdo tizimlarining huquqiy va institutional asosidir. U muhim 
shartnoma majburiyatlarni ta’minlaydi. Bu shartnoma majburiyatlari hukumatlarga 
ichki qonunchilikni shakllantirish va amalga oshirishda, shuningdek tashqi savdoni 
boshqarishni aniqlab beradi. UST 1947 yilda tashkil topgan va 1948 yilning 1-
yanvaridan kuchga kirgan Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv (GATT)ning 
davomchisi hisoblanadi. UST kelishuvi xalqaro savdoning yangi qonuniyatlarini, 
Urugvaydagi koʻp tomonlama muzoqaralar jarayonida erishilgan bitimlarni umumiy 
idoraga jamlashni qamrab oladi. Bu qoidalar GATT doirasida 12 ta mamlakat 
ishtirokida yetti yil davom etgan va 1993 yilning 1 dekabrida Urugvayda tugagan 
koʻp tomonlama muzoqaralar natijasidir. Vazirlar 1994 yil aprelda Marokashdagi 
majlisda Yakunlovchi aktni imzoladilar. 1 apreldagi «Marokko deklaratsiyasi» Shuni 
tasdiqladiki, Urugvay raundi natijalari jahon iqtisodiyotini mustahkamlab, savdo va 
kapital qoʻyilmalarini, bandlikni liberallashtirib, butun jahonda tushumlarni 

---

274 
koʻpayishga olib keladi. GATT-USTning qismi sifatida quyidagi asosiy qoidalarga 
ega: 
1.
Tariflar orqali milliy iqtisodiyotni himoyalash. GATT erkin savdo bilan 
shugʻullansa ham USTga a’zo mamlakatlari oʻzlarining milliy sanoatini tashqi 
raqobatdan himoya qilish huquqiga egaligini tan oladi. Biroq, GATT mamlakatlardan 
tariflar orqali himoya qilishni talab etadi. Bu tamoyilni amalda bajarilishini 
ta’minlash uchun GATT qonun - qoidalariga koʻra bir necha istisnolar boʻyicha 
miqdoriy cheklovlardan foydalanish man etildi. 
2.
«Tariflarni aloqalash». Davlatlar koʻp tomonli savdo kelishuvlari orqali 
milliy sanoatni qoʻllab-quvvatlashni kamaytirishi, iloji boʻlsa, tariflarni kamaytirib, 
boshqa savdo toʻsiqlarini olib tashlashi kerak. Tariflar ma’lum darajada kamayib 
«aloqa»ga kirmoqda. Aloqaga kirishish shuni bildiradiki, aniq bir mahsulotni 
munosabatga kirishishdagi tarif darajasi UST a’zosining majburiyatidir va asosiy 
savdo sherigi bilan kompensatsiya haqidagi kelishuvsiz tarifni oshira olmaydi. 
3.
«Eng qulay rejim» .GATT ning ushbu qonuni ajratmaslik prinsipi 
hisoblanadi. Qonunda ta’kidlanishicha, eksportyor va importyor davlatlarga 
oʻzgartirilgan tarif va boshqa me’yorlar USTning a’zosi boʻlgan boshqa davlatlarga 
ham kamsitishlarsiz qoʻllanilishi kerak. Xech qanday davlat boshqasiga alohida 
savdo foydasi yoki kamsituvchi choralar qoʻya olmaydi. Hamma bir xil darajada va 
hamma savdo toʻsiqlarini tushirish maqsadidagi barcha choralardan foyda oladi. 
4.
«Milliy rejim». Agar afzal koʻrilgan davlatlarda kamsitish man qilingan 
boʻlsa, «Milliy rejim» qoidasida esa bozorga chiqarilgan tovarlar davlat ichida ishlab 
chiqarilgan ekvivalent tovarlar bilan bir xil shart- sharoitda amalga oshirilishi kerak. 
Umumjahon Savdo Tashkilotiga a’zo boʻlish jarayoni qiyin va uzoq vaqtni talab 
qiladi. Birinchi bosqichda USTga qoʻshilishni xohlovchi davlatlarning hukumat 
boshliqlari USTda kuzatuvchilik huquqini beruvchi ariza beradi. Bunda hukumat 
USTga yuboruvchi oʻz memogapdumida mamlakatning savdo va iqtisodiy siyosatini 
toʻliq qamrab olgan aspektlarni taqdim etadi. Bu memogapdum qoʻshilish 
toʻgʻrisidagi soʻrovlarni toʻliq oʻrganish uchun asos boʻladi. Shundan soʻng USTga 
ariza beruvchi davlatlar boʻyicha ishchi guruh tuziladi. Ishchi guruh yigilishlarida 
ariza bergan hukumat tovar va xizmatlar savdosiga nisbatan oʻz huquq va 
majburiyatlarini aniqlab olishlari maqsadida qiziquvchi a’zo-mamlakatlar 
hukumatlari bilan ikki va koʻp tomonlama muzokaralar olib boradi. Muzokaralar 
natijasida USTga kirayotgan davlat tovarlar va xizmatlar savdosi boʻyicha bajarishi 
lozim boʻlgan va oʻzgartirilmaydigan aniq bir tariflar beradi. Ariza beruvchi 
davlatning savdo rejimini oʻrganish va bozorga kirishga imkon beruvchi muzokaralar 
tuzish bilan ishchi guruh asosiy qoʻshilish shartlarini ishlab chiqadi va yigʻilish 
natijasiga koʻra USTga kirayotgan davlat toʻgʻrisida qaror tayyorlaydi va bu hujjatlar 
bosh kengash yoki vazirlar konferensiyasida tasdiqlash uchun taqdim etiladi. 
Qoʻshilish toʻgʻrisidagi qaror UST a’zolarining 2/3 qismi ovoz bergan taqdirda 
imzolangan hisoblanadi. USTga a’zo boʻlgan davlat Urugvay raundi qamrab olgan 
bitimlarni qabul qilishi va amalga oshirishi kerak boʻladi. 
Urugvay raundi yangi koʻp tomonlama savdo tizimi tashkil topishida muhim rol 
oʻynaydi. 1994 yilning 1 aprelida Marokashda (Marokko) 12 ta a’zo-

---

275 
mamlakatlarning vazirlari Urugvay raundi quyidagi tizimlardan tashkil topganligini 
tasdiqlovchi bitimni imzoladilar. 
Umumjahon Savdo Tashkiloti toʻgʻrisida Marokash bitimi. 
•
Tovarlar savdosi 
•
Xizmatlar savdosi. 
•
Xizmatlar savdosi. Xizmatlar savdosi boʻyicha bosh bitim (GATS) 
•
Intellektual resurslar huquqi (IPRS). Intellektual resurslar savdosi boʻyicha 
bitim oʻz navbatida: 
-
Chegaralangan ishtirokchilar soniga ega sektorial savdo bitimga. 
-
Fuqaro aviatexnikasi boʻyicha bitimga. 
-
Davlat xaridorlari toʻgʻrisidagi bitimlarga boʻlinadi. 
2001
yilning noyabrida Doha shahrida (Qatar) USTning 4-vazirlar 
konferensiyasi boʻldi. Uning natijasida «Doha taraqqiyot tartibi» savdo 
muzokaralarining yangi raundi bosqichi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 
Konferensiyada dunyo savdo tizimining liberalizatsiyasi boʻyicha qoʻyidagi asosiy 
mavzular- xizmatlar, sanoat mollari savdosi tariflari, intellektual mulk huquqining 
savdo tomonlari, qishloq xoʻjaligida ichki qoʻllab-quvvatlash va eksportga 
subsidiyalar berish, «Singapur muammolari», savdo va investitsiya, raqobat borasida 
siyosat, davlat xaridlarida tgapsparentlik, savdo hamkorligi, savdo va atrof-muhit 
muammolari kabi mavzular koʻrib chiqildi. Bu muammolar boʻyicha turli qarashlar 
konsepsiyasi bilan bogʻliq boʻlgan jahonning 148 mamlakatni savdo vazirliklari 2003 
yilning 10-14 sentyabrida Meksikaning Kankun shahrida boʻlib oʻtgan USTning -
vazirlar konferensiyasi chogʻida savdo tizimini erkinlashtirish bilan bogʻliq boʻlgan 
yagona fikrga kela olmadilar.
Jahon amaliyotida tashqi savdo operatsiyalarini tartibga solishni tarif va notarif 
uslublari mavjud boʻlib, ularni qay me’yorda va qay koʻlamda qoʻllanilishi har bir 
davlatning tashqi iqtisodiy siyosati va tashqi iqtisodiy faoliyatidagi asosiy 
yoʻnalishlari bilan belgilanadi. UST talablariga koʻra barcha tashqi savdo 
operatsiyalari imkon qadar tariflar yordamida, ya’ni bojxona bojlari asosida tartibga 
solishni maqsadga muvofiq. 
UST tashkil etilgunga qadar GATT 1960-yillar oxirlarida notarif uslublarni 
tashqi savdo operatsiyalarini tartibga solishda qoʻllanilishi «xalqaro savdoni erkin 
oqimiga toʻsqinlik qiluvchi, tarifdan oʻzga barcha choralar»-deb e’tirof etgan. Ularni 
turkumlash va tegishli guruhlarga ajratish boʻyicha hozirgi kungacha xalqaro 
miqyosda kelishilgan va tasdiqlangan umumiy bir qoida yoʻq. Shu tufayli tashqi 
savdoni davlat tomonidan notarif uslublar asosida tartibga solishda xalqaro 
(universal) me’yoriy hujjat mavjud emas. 
UST, xalqaro savdo palatasi, BMTning savdo va rivojlanish boʻyicha 
Konferensiyasi, Jahon taraqqiyot va tiklanish banki, AQSh tarif komissiyasi hamda 
turli olimlarning notarif uslublarini turkumlashga oʻzgacha yondashuvlari mavjud. 
BMTni savdo va rivojlanish konferensiyasi tashqi savdodagi notarif uslublarni 
(notarif cheklovlarni) quyidagi turkumlarga boʻladi va u umuman olganda USTning 
turkumlashiga mos keladi: 

---

276 
a)
paratarif uslublar 
b)
narxlarni nazorat etish choralari 
c) moliyaviy choralar 
Paratarif uslublar oʻz mazmuniga koʻra tegishli davlat hududida xorijiy 
tovarlarni kiritish chogʻidan bojxona bojlaridan tashqari mavjud boʻlgan barcha 
toʻlovlar, soliqlar, aksizlardan tarkib topgan boʻlib, bojxona yoki boshqa savdoni 
nazorat etuvchi organlar tomonidan undiriladi. Bir koʻrishdan ular bojxona bojlari 
singari qoʻllanilsada, iqtisodiy mazmuniga koʻra notarif uslublar sanaladi. Masalan, 
qoʻshimcha qiymat soligʻi (QQS), aksizlar, bojxona undiruvlari, ichki soliqlar, 
maxsus maqsadli toʻlovlar. Ular ichida QQS, aksizlar juda keng qoʻllanilsada, ayrim 
davlatlarda esa oʻzgacha tarzdagi toʻlovlar, soliqlar tarzida belgilangan. 
Masalan, Avstriyada «Eksportni rivojlantirish fondiga yigʻim», Daniyada «Atrof 
muhit himoyasi uchun yigʻim», Shvetsiyada «Oʻsimliklarni himoyalash uchun soliq», 
Finlandiyada «Chiqindilarga kurash uchun yigʻim» va boshqa shu kabi yigʻim va 
soliqlar shular jumlasidandir. Umuman olganda paratarif uslublar tegishli 
mamlakatning yalpi bojxona rejimiga bilvosita ta’sir oʻtkazadi. 
Narxni nazorat etish choralari-import qilinayotgan tovarlar narxini sun’iy 
kamaytirishiga yoki eksporter davlatdagi eksport subsidiyalariga qarshi belgilangan 
barcha turdagi chora tadbirlarni oʻz ichiga oladi. Bu holat koʻpgina importyor 
davlatlarga jahon eksport narxlaridan past narxlarda tovarlar kiritilishida uchraydi va 
antidemping toʻlovlari (poshlinalarni) qoʻllanilishini keltirib chiqaradi. 
GATTning 1994 yillarda qabul qilingan VI-moddasiga (odatda u «Antidemping 
Kodeksi» deb ataladi) koʻra, dastlab demping holatini (faktini) aniqlash uslubi orqali 
antidemping toʻlovlari (poshlinalarni) qoʻllash yuridik jihatdan asoslanishi lozim. 
Shundan soʻng, antidemping toʻlovlarni (poshlinalarni) qoʻllash uchun tegishli 
tekshiruvlar oʻtkaziladi va u haqiqatda importyor davlatning tegishli tarmogʻi uchun 
moddiy zarar yetkazganligini aniqlash kerak. 
Koʻplab davlatlar oʻrtasidagi savdo-sotiq operatsiyalarida antidemping 
tekshiruvlari tahlili shuni koʻrsatadiki, koʻpgina holatlarda «dempingdagi ayblov» 
toʻliq isbotlanmay qoladi. Lekin, ushbu tekshiruvlarni boshlanish jarayonining oʻzi 
davlatlar oʻrtasidagi savdo-sotiq munosabatlariga, ayniqsa yirik eksportyor va 
importyor tashkilotlar oʻrtasiga sovuqchilik tushiradi. 
Bundan tashqari, koʻp davlatlar eksportga koʻmak berish maqsadida 
dotatsiyalar, soliq imtiyozlari, imtiyozli tariflar va boshqa turdagi moliyaviy vositalar 
bilan protensionistik siyosati tadbirlarini amalga oshiradilar. «Yangi proteksionizm» 
deb nom olgan ushbu choralarni qoʻllash tartibi UST doirasida qabul qilingan 
«Subsidiyalar va kompensatsion poshlinalar toʻgʻrisidagi Bitim»da oʻz aksini topgan. 
Moliyaviy choralar- valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning oʻziga xos 
qoidalari tarzida tashqi savdo aloqalarida qoʻllaniladi. (Masalan, tashqi savdo 
operatsiyalaridan olingan valyuta tushumining bir qismini albatta sotish tartibi). 
Miqdoriy nazorat choralari (kvotalash) tegishli mamlakatga muayyan tovarlarni 
kiritish va chiqarishdagi miqdoriy chegaralarni qoʻllanilishida oʻz ifodasini topadi. 
GATTning 1994 yilda qabul qilingan hujjatlarida miqdoriy choralarni 
amaliyotda qoʻllanilishidan voz kyechish-jahondagi tegishli iqtisodiy munosabatlarni 

---

277 
erkinlashtirish omili sifatida belgilangan boʻlsada, u yoki bu tovar boʻyicha miqdoriy 
cheklovlarni qoʻllashga ruxsat etilgan. Shu tufayli, koʻpgina davlatlar, mamlakatning 
toʻlov balansida muvozanatni saqlash, ichki bozordagi raqobatni ta’minlash 
maqsadlarida miqdoriy cheklov (kvotalash) choralarini qoʻllaydilar. Koʻp hollarda u 
import qilinayotgan tovarning fizik miqdori boʻyicha cheklov, (xususan tonna, dona, 
metr va h.k.) yoki tovarlar guruhi boʻyicha pul miqdoridagi cheklov (masalan, mln. 
AQSh dollari hajmida) belgilandi. 
Avtomatik litsenziyalash choralari, tegishli tovarni mamlakatga kiritish va 
chiqarishda 
muayyan 
hujjat-litsenziyaning 
mavjud 
boʻlishini 
talab 
etadi. 
Litsenziyalash kiritilishi bilan tovarlar savdosini monitoring qilish, kuzatish imkoni 
vujudga keladi. Odatda litsenziyalashning avtomatik tarzda amalga oshirilishi 
koʻpgina davlatlar tajribasida keng qoʻllanildi. UST doirasida «Importni 
litsenziyalash tadbirlari toʻgʻrisidagi Bitim» (Importni litsenziyalash Kodeksi) 
mavjud boʻlib, u import litsenziyalarini berishdagi rasmiyatchiliklarni soddalashtirish 
va unifikatsiyalashtirishga qaratilgan. 
Monopolistik choralar tarkibiga davlatning rivojlanish bosqichida ichki va tashqi 
savdo tizimini davlat qoʻlida saqlanishiga oid boʻlgan tashkiliy jarayonlar kiradi. 
Tashqi savdoga davlat monopoliyasi u yoki bu tovar guruhiga yoki barcha tizimga 
ham taaluqli boʻlishi mumkin. Bunda ushbu tadbirlar ma’naviy asoslar, sihat-
salomatlikni saqlash (masalan, alkogol va tamaki mahsulotlariga nisbatan), aholini 
uzluksiz dori-darmon bilan ta’minlash, oziq-ovqat boʻyicha xavfsizlik (masalan, don 
mahsulotlariga nisbatan), sanitariya-veterinariya nazoratini kuchaytirish maqsadlarida 
(masalan, oziq-ovqat va goʻsht mahsulotlariga nisbatan) qoʻllanilishi mumkin. 
GATTning 1994 yilgi Bosh Bitimining XVII- moddasi tashqi savdoda 
monopolistik choralar qoʻllanilishini nazarda tutadi va davlat savdo korxonalarining 
unda faoliyat yuritishini man etmaydi. Lekin, ular oʻz faoliyatida diskriminatsiyaga 
yoʻl qoʻymasliklari va tijorat prinsiplari asosida sifat va narx boʻyicha mutanosiblikni 
ta’minlashlari zarurligi alohida ta’kidlab oʻtilgan. 
Texnik choralar yoki texnik baryerlar. Import qilayotgan mamlakat oʻz milliy 
standartlari asosida xavfsizlik va tovarlar sifatini nazorat etish maqsadida ushbu 
notarif uslubdan foydalandilar. Ushbu turkumga cheklovlar muayyan bir standartlar 
tarzida boʻlib, eksport qilinayotgan tovarlar sifatini ta’minlash, ishlab chiqarish 
texnologiyasini takomillashtirish, insonlar hayoti va xavfsizligini ta’minlash, atrof 
muhit himoyasi, milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan asoslangan boʻlishi lozim. 
UST doirasida savdoda texnik barerlar toʻgʻrisidagi Bitimga asosan har qanday 
davlat majburiy texnik standartlarini belgilashi mumkinligi ta’kidlab oʻtilgan. 
Xususan, u tovarlarni qadoqlanishi, markirovkasiga ham tegishli boʻlishi mumkin. 
Amalda qoʻllanilaetgan texnik barerlar texnik standartlar tarzida mahsulot sifatining 
texnik me’yorlarini (masalan, elektr toki quvvati, kuchlanishi, mahsulotning milliy 
oʻlchov birliklar tizimiga mosligi, ekologik zararsizligi va h.k. talablar) ifodalaydi. 
Tashqi savdoda texnik barerlarni qoʻllayotgan davlatlar xalqaro standartlar asosida 
uni belgilashlari yoki nima asosida kiritilayotganliklari haqida UST sekretariatiga 
xabar berishlari lozim. 

---

278 
Tashqi savdo operatsiyalarini tartibga solishda asosiy oʻrinni tarif uslublari 
xususan, import bojxona tarifi egallaydi. oʻz tabiatiga koʻra import bojxona tariflari 
bir-biriga bogʻlangan toʻrt asosiy elementdan tarkib topadi: 
•
mamlakatga kiritiladigan tovarlar turkumining (nomenklaturasi) tizimga 
solingan tarkibi. Odatda u Bojxona hamkorligi Kengashi tomonidan ishlab chiqilgan 
va UST/GATT tizimida tan olingan «Tovarlarni tavsiflash va kodlashtirishning komil 
tizimi» (ingl. Harmonised Commodity Description and Coding System) asosida 
amalga oshiriladi. Koʻpgina hollarda u sodda tarzda «Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar 
nomenklaturasi»; 
•
bojxona qiymatini aniqlash uslublari va bojlar undirish tartibi. U tegishli 
davlatning Bojxona Kodeksi va Boj tariflari toʻgʻrisidagi qonun va hukumatning 
maxsus qarorlari asosida amalga oshiriladi; 
•
bojlarni kiritish va bekor qilish mexanizmi (tartibi). Bu elementlar ham 
Bojxona kodeksi, Boj tariflari toʻgʻrisidagi qonun hamda hukumat yoki qonun 
chiqaruvchi organlarning maxsus qarorlari asosida amalga oshiriladi; 
•
tovarlarni kelib chiqish mexanizmini aniqlash qoidalari. UST/GATT hamda 
xalqaro bojxona tashkiloti yoʻriqnomalari, tavsiyalari asosida tovarga qaysi manzilda 
koʻproq qoʻshimcha qiymat qoʻshilganligiga asoslanib, unga asosiy ishlab chiqarilgan 
davlat manzilini belgilash. 
Shunday qilib, tashqi savdoni tartibga solish uslublari oʻta murakkab va oʻzaro 
bogʻliq boʻlgan qoida va tartiblar bilan bir qatorda, turli yoʻnalishdagi choralarni oʻz 
ichiga oladi. Tashqi savdoda tarif va notarif uslublarni qay me’yorda qoʻllanilishi 
tegishli mamlakatning tashqi savdo siyosatiga bogʻliq.