Mazkur ishchi o‘quv dasturi Bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti Kengashining 2020 yil " " dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etilgan.

6.22-rasm. Nishtarsimon termopsis (Termopsis lantsetnыy) - Thermopsis lanceolata R.Br.
Termopsis turlari kora, shur tuprokli xamda kumli yerlarda, tog yonbagirlarida, mayda shagalli kiyaliklarda, togdagi daryolar kirgogi- da, toglardagi daraxtzorlarda va butazorlarda, chul va urmon -dasht zonalarida xamda begona ut sifatida bugdoyzorlarda usadi. Ular Markaziy Osiyo (asosan Kirgiziston va Uzbekiston respublikalari- da), Kozogistonda, Sibir va Rossiyaning Yevropa kismida uchraydi.
Tibbiyotda termopsisning yer ustki kismi va urugi kullaniladi. Yer ustki kismi usimlik gullay boshlashidan to meva tukkuniga kadar urib olinadi va soya yerda kuritiladi. Mevasi pishganda (avgust-sentyabr oy­larida) usimlik yigiladi, ochik yerda - kuyoshda kuritiladi. Sungra yan- chib, urugi ajratib olinadi. Termopsis turlarining xamma kismi tarkibida alkaloidlar (er ustki kismida 0,5-3,6%, urugida 2-3,34%), yer ustki kismida yana 4,57­4,88% organik kislotalar, 2,94-4,8% kandlar, saponinlar, efir moyi, 289 mg% gacha S vitamini, termopsilantsin glikozidi, flavonoidlar (genietin, sinarozid, genistein, xrizoeriol va boshkalar) 3,65-5,08-% smolalar, shillik, oshlovchi va boshka biologik faol moddalar bor. Alkaloidlar summasidan termopsin, sitizin, paxikarpin, metiltsitizin, anagirin va boshka alkaloidlar sof xolida ajratib olingan.
T ermopsisning dori preparatlari (damlama, suyuk va kuruk ekstraktlari) surunkali bronxit, pnevmoniya va nafas yullarining boshka kasalliklarida balgam kuchiruvchi vosita sifatida kullaniladi. Sitizin alkaloididan sititon preparati (alkaloidning ampuladagi 0,15% li eritmasi) operatsiya vaktida, umumiy zaxarlanganda (masalan is gazidan), yangi tugilgan chakaloklarda nafas olish tuxtab kolgan xollarda nafas markazini kuzgatuvchisi xamda kon bosimi pasayganda uni kutaruvchi dori sifatida ishlatiladi. Termopsisning yer ustki kismining kuruk ekstrakti balgam kuchiruvchi va yutalni koldiruvchi dori - pektol, yutal koldiruvchi kuruk mikstura (kattalar uchun), yer ustki kismi esa yutalga karshi ishlab chikilgan tabletkalar tarkibiga kiritilgan.
Dorivor tirnokgul, kalendula (Nogotki lekarstvennыe) -Calendula officinalis L. Dorivor tirnokgul yoki kalendula Astradoshlar (murakkabguldoshlar) - Asteraceae (Compositae) oilasiga mansub bulib, buyi 30-60 sm ga yetadigan kup yillik o’t o’simlik xisoblanadi. Poyasi tik usadi, yaxshi shoxlangan. Barglari chuzik-teskari tuxumsimon, sertuk bulib, poyasi bilan shoxlarida bandi yordamida ketma-ket urnashgan, poyasining yukori kismidagi barglari bandsiz, tuxumsimon yoki nishtarsimon. Gullari poyasi bilan shoxlari uchidagi savatchaga joylashgan. Tilsimon gullari 2-3, ba’zan 15 kator, sarik, tuk-sarik yoki zargaldok rangli. Dorivor tirnokgul iyun oyidan kech kuzgacha gullaydi, mevasi iyuldan boshlab yetiladi. Dorivor tirnokgul MDX davlatlarida, Rossiyaning Yevropa kismining janubiy xududlarida, Krasnodar ulkasi, Kavkaz, Markaziy Osiyoda manzarali va dorivor usimlik sifatida keng mikyosda ustiriladi. Xalk tabobatida tirnokgulning gultuplami ishlatiladi. Gullari kiygos ochilgan vaktda, kiska bandli yoki bandsiz kilib yigib olinadi va salkin yerda kuritiladi. Tirnokgulning gullari tarkibida 7,8 mg% gacha karotin (karotinoidlarning umumiy mikdori tilsimon gullarida 3% ga yetadi), 0,4% gacha efir moyi, 4% gacha shillik, 10,4-11,2% oshlovchi moddalar, flavonoidlar, triterpendiollar, 6,84% organik (olma, salitsilat) kislotalar va boshka kimyoviy birikmalar bor. 6.23-rasm. Tirnokgul, kalendula (Nogotki lekarstvennыe) - Calendula officinalis L. Tirnokgulning dori preparatlari - damlama, nastoyka, «Kalendula» surtmasi va tabletka xilidagi kaleflon turli yaralar va kuygan joylarni davolash, stomatit, angina va boshka tomok kasalliklarida ogiz va tomokni chayish uchun, shuningdek gastrit, me’da va un ikki barmok ichak yarasi xamda jigar kasalliklarini davolash uchun kullaniladi. Xalk tabobatida tirnokgulidan tayyorlangan kaynatma bilan isit- ma, buyrak va siydik yullari kasalliklari, yaralar davolanadi. Kay- natmadan yana ekzema va boshka teri kasalliklarida vanna kilinadi, bo- lalar kaynatmaga chumiltiriladi. Gulidan damlama tayyorlanib, uni bosh aylanishi, isitma va ba’zi kuz kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Moychechak (Romashka) - Matricaria L. Moychechak turlari astradoshlar (Murakkabguldoshlar) - Asteraceae (Compositae) oilasiga mansub bulib, buyi 15-40 sm keladigan bir yillik o’t o’simliklar xisoblanadilar. Poyasi tik usadi, sershox buladi. Barglari ingichka chiziksimon, utkir uchli segmentlarga ikki marta patsimon ajralgan bulib, poyasi bilan shoxlarida ketma-ket urnashgan. Gullari uzun bandli (yashil moychechakniki kalta bandli), po- yasi bilan shoxlari uchidagi savatchaga joylashgan. Savatchaning tilsi- mon gullari ok rangli (yashil moychechakda tilsimon gullar bulmaydi), naychasimon gullari sarik yoki yashil rangli buladi. Moychechakning me­vasi - pista xisoblanadi. Moychechak may oyidan boshlab kuzgacha gul- laydi va mevasi yetiladi. Tibbiyotda uning ikki turi ishlatiladi - Do- rivor moychechak (romashka aptechnaya) - Matricaria recutita L. va Xushbuy moychechak (romashka dushistaya) - Matricaria matricarioides Porter. Moychechak MDXning Yevropa kismining janubida, Kavkaz, Krim, Ukraina va Sibirning janubiy xududlaridagi utloklarda, begona ut sifatida ekinzorlarda, yul chekkalarida usadi. Moychechak dorivor usimliklar yetishtirishga ixtisoslashgan xujaliklarda keng mikyos - da yetishtiriladi, uning xom-ashyosiga bulgan talab tobora ortib bor- mokda. Tibbiyotda moychechak turlarining guli ishlatiladi. Ular usimlik kiygos gullaganda, savatchadagi tilsimon gullar gorizontal xolatda bulganda yigib olinadi va soya yerda yoki kuritgichlarda 40°S dan yukori bulmagan xaroratda kuritiladi. Moychechak turlarining guli tarkibida 0,12-0,8% efir moyi, fla- von glikozidlar (apiin, kvertsimeritrin va boshkalar), matrikarin, proxamazulen, kumarinlar (umbelliferon, gerniarin), karotin, S vi­tamini, va boshka faol moddalar bor. Efir moyi 1,64-8,99% xamazulen, 20% gacha seskviterpen spirtlar, kadinen va boshka terpenoidlar- dan tashkil topgan. Dorivor moychechak (romashka aptechnaya) - Matricaria recutita L. Moychechak gulining damlamasi me’da-ichak (ichak yopishib kolganda va ich ketganida) va ginekologik kasalliklarni davolashda xamda terlatuvchi vosita sifatida kullaniladi. Moychechak guli yana ichni yumshatuvchi, antiseptik va yalliglanishga karshi (ogiz, tomok chayishda xamda shifobaxsh vanna va xukna kilishda) dori sifatida ishlatiladi. Moychechak guli me’da kasalliklarida, tomok chayishda ishlatiladigan va ich yumshatuvchi yigmalar-choylar tarkibiga kiradi.
Nazorat savollari:
1. Uzbekiston florasidagi vitaminli usimliklarga misollar kel- tiring?
2. Efirmoyli usimliklar va ularning farmakologik xususiyatlarini ayting?
3. Omonkora va ruyan usimliklarining farmakologik xususiyatlarini aytib bering?
4. Bozulbang, Buznoch usimliklarining farmakologik xususiyatlarini aytib bering?
5. Dorivor valeriana va limono’t o’simliklarining dorivorlik xossalarini aytib bering?
6. Dorivor moychechak va dalachoyning dorivorlik xossalarini izox- lang?
7. Katta zubturum va isirikning farmakologik xususiyatlarini aytib bering?
8. Yurak va kon-tomir kasalliklarida kullaniladigan dorivor usim­liklarni aytib bering?
9. Oshkozon-ichak kasalliklarida kullaniladigan dorivor usimlik­larni aytib bering?
10. Sano, afsonak, tirnokgul va kizilmiya usimliklarining farmako­logik xususiyatlarini aytib bering?