Mazkur ishchi o‘quv dasturi Bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti Kengashining 2020 yil " " dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etilgan.

6.17-rasm. Dorivor limonut (Melissa lekarstvennaya) - Melissa officinalis L.
Xalk tabobatida limonutning bargi va yer ustki kismi ishlatiladi. Barglari usimlik gullashidan oldin, yer ustki kismi - gullagan vakti- da yigiladi va soya yerda kuritiladi. hurigan yer ustki kismi maydala- nadi, galvirda elab tozalanadi, yirik poyalari tashlab yuboriladi. Limonutning yer ustki kismi tarkibida 0,02-0,14% efir moyi, 150 mg% S vitamini, oleanol, ursol va boshka kislotalar, flavonoidlar, 5% gacha oshlovchi va boshka biologik faol moddalar uchraydi.
Limonut kadimdan xalk tabobatida turli kasalliklarni davo- lashda ishlatib kelingan. Ibn Sino uning yer ustki kismini yurak ishini va ovkat xazmini yaxshilash uchun kullagan. Xalk orasida xozir- gi kunda xam limonutning yer ustki kismi (ba’zan bargining) damlama- si ovkat xazmini yaxshilash maksadida keng foydalaniladi. Bundan tashkari, u kamkonlik, asab va yurak kasalliklarini davolash uchun, ogrik koldiruvchi, surgi sifatida xam kullaniladi.
O ddiy buymodaron (Tыsyachelistnik obыknovennыy) - Achillea millefolium L. Buymodaron Astradoshlar (murakkabguldoshlar) - Asteraceae (Com- positae) oilasiga mansub bulib, buyi 20-50 sm ga yetadigan kup yillik o’t o’simlik xisoblanadi. Poyasi bir nechta, tik usadi, yukorikismi shoxlangan, barglari nishtarsimon, ikki marta nishtarsimon yoki chi- ziksimon bulaklarga patsimon ajralgan bulib, ildizoldi va poyasining pastki kismidagilari bandli, kolganlari bandsiz, poyasi bilan shoxlarida ketma-ket urnashgan. Mayda, tuxumsimon savatchaga tuplangan okish, ba’zan och pushti rangli gullari poyasi bilan shoxlari uchiga joylashgan kalkonsimon gultuplamini xosil kiladi. Buymodaronning mevasi - yassi, tuxumsimon, kulrang pista. Buymodaron iyun oyidan boshlab toki yozning oxirigacha gullaydi, mevasi avgustdan boshlab yetiladi. Markaziy Osiyoning xamma xududlarida kuruk utloklarda, kirlar, tog etaklari, togdagi utloklar, butalar orasida, soylar va ariklar buylari, yul chekkalarida, urmon chekkalarida, boglar, dalalarda usa­di. Tibbiyotda buymodaronning yer ustki kismi, ba’zan gullari ishlatiladi. Usimlik gullay boshlaganda uni yukori kismidan 15 sm uzunlikda (yoki fakat gultuplamlari) kirkib olinadi va soya yerda yoki +50°S xaroratdagi kuritgichlarda kuritiladi.
Buymodaronning yer ustki kismi va gullari tarkibida 0,06-0,8% efir moyi, 9-13 mg% karotin, 74,8 mg% S va K vitaminlari, flavonoidlar (apigenin, lyuteolin va ularning glikozidlari), alkaloidlar (axillein va betonitsin), xolin, asparagin, smolalar, organik kislotalar, oshlovchi va boshka biologik faol moddalar bor. Efir moyi 1-4% gacha xamazulen, 8-10% sineol, borneol, 13% gacha bornilatsetat va boshka terpenoidlardan tashkil topgan. 6.18-rasm. Oddiy buymodaron (Tыsyachelistnik obыknovennыy) - Achillea millefolium L.
Buymodaronning dorivor preparatlari (damlamasi, suyuk ekstrakta) me’da-ichak kasalliklarini davolash, ishtaxa ochish, kon tuxtatish uchun kullaniladi. Oddiy buymodaronning guli va yer ustki kismi ishtaxa ochishda va me’da-ichak kasalliklarida ishlatiladigan yigmalar-choylar tarkibiga kiradi. Oddiy buymodaron kadimdan xalk tabobatida turli kasalliklarni davolash uchun ishlatib kelinadi. Usimlikning yer ustki kismidan tayyorlangan damlama yoki kaynatmasi kon tuxtatuvchi dori sifatida kullaniladi. Bundan tashkari, damlamasini yana ishtaxa ochish, upka sili, shamollash, astma, isitma, dizenteriya, ichak infektsiyasi va boshka me’da-ichak kasalliklarini, bosh ogrigini davolash uchun ishlatiladi. Usimlik gulining kukunini asalga aralashtirib, gijjalarni tushirish maksadida xam foydalanish mumkin.
Xalk tabobatida buymodaronning yana kuyidagi uch turidan - Bibershteyn buymodaroni, santolinli buymodaron, tobulgibargli buymodaron turlaridan foydalaniladi.
R uyan (Marena krasilnaya) - Rubia tinctorum L. Ruyan ruyandoshlar - Rubiaceae oilasiga mansub bulib, buyi 80-100 sm ga yetadigan kup yillik o’t o’simlik xisoblanadi. Poyasi turtkirra- li, karama-karshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon yoki tuxumsimon- nishtarsimon, tekis kirrali bulib, kiska bandi yordamida poyasida 4-6 tadan xalkasimon urnashgan. Mayda sargish-yashilgullari barg kultigi- dan usib chikkan yarim soyabonga joylashib, siyrak ruvaksimon gultup- lamini xosil kiladi. Ruyanning mevasi - dumalok, kora rangli, sershira xul meva. Ruyan iyun-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul- sentyabrda yetiladi. Markaziy Osiyo mamlakatlari va MDXning Yevropa kismining janubiy xududlaridagi daryo, kanal buylarida, tukaylarda, daryo buylaridagi butazorlarda, dalalarda begona ut sifatida boglarda va madaniy ekinzorlarda usadi. Xom-ashyosi uchun plantatsiyalarda ustiriladi. Tibbiyotda ruyanning ildizpoyasi va ildizi keng kullaniladi. Ular erta baxorda yoki kech kuzda kovlanadi, tuprok va kumlardan tozalanadi, suv bilan yuvib, yiriklarini mayda bulaklarga kirkib, kuyoshda yoki 45°S issiklikdagi kuritgichlarda kuritiladi. Ruyanning ildizpoyasi bilan ildizi tarkibida 5-6% antratsen unumlari (alizarin, ruberitrin kislota, purpurin va boshkalar), 15% gacha kandlar, organik (limon, olma, vino va boshka) kislotalar, pektin va boshka biologik faol moddalar bor. Ruyan usimligining yer ostki organlari siydik xaydash, spazmolitik ogriklarni koldirish ta’siriga ega. Shuning uchun ularning dorivor preparatlari (kaynatmasi, tabletkasi, poroshogi va tabletka xolidagi kuruk ekstrakti) siydik-tosh, buyrak-tosh kasalligi, ut pufagi va ut yullari xamda podagra kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi. 6.19-rasm. Ruyan (Marena krasilnaya) - Rubia tinctorum L.
Ruyan ildizpoyasining ekstrakti yukorida keltirilgan kasal- liklarda kullaniladigan sistenal, enatin va boshka kompleks prepa- ratlar tarkibiga kiradi. Ruyan ildizidan tayyorlangan kaynatmani Abu Ali ibn Sino siydik xaydovchi vosita sifatida xamda jigar, talok shishi va boshka kasalliklarda ishlatgan. Asal kushib tayyorlangan il- dizi kaynatmasi bilan u falajni va nerv yalliglanishini davolagan. Bundan tashkari, ruyan ildizidan tayyorlangan kaynatma yoki damla- masi xalk tabobatida podagra kasalligini davolashda buyrak siydik yullari, ut pufagi kasalligi va toshlarni tushirish uchun kullaniladi. Asal kushilgan kaynatmasi sarik kasalligida va zexn pastligida ichishga beriladi.