Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

Adabiyotlar: A1, A2, A4, A5, Q1, Q3, Q4.


8-ma`ruza. Olmosh. Olmoshning ma’nosi va grammatik belgilari. Olmoshlarda ko‘chish.
Reja

• 
  Olmoshning ma`nosi va grammatik belgilari
  
• 
  pronominalzatsiya
  
• 
  olmoshning boshqa so`z turkumlari o`rnida kelishi
  

Tayanch so`z va iboralar: men, sen, hamma, meniki, o`zim, hammamiz, birov, kimdir, allakim, u-bu, shu, o`sha-o`sha, barcha-barcha, butun-butun, shulardan, kishi, qolganlar, bir inson, ba`zilar.
Ma`lumki, so`z ma`noviy belgisiga ko`ra uch turga bo`linadi: a) mustaqil ma`noli (til, ot, sifat, son): b) ishora ma`noli; v) yordamchi ma`noli (ko`makchi, yuklama, ko`makchi fe`l).
«Ishoraviylik» ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemadan ajralib turadi. O`zbek tilshunosligida olmosh doirasi va vazifasi zo`rma-zo`rakilik bilan ancha chegaralanib, «ot, sifat, son o`rnida qo`llanuvchi so`z» deb o`ta tor tushunilgan. Voholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe`l, ravish, taqlid, undov, gap va hatto matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmosh guruhiga men, sen, u, biz, ular, siz kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qancha kabi paytga; qayer kabi o`ringa; shunday bo`lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kiradi. Ta`kidlash lozimki, olmosh hamma vaqt ham qandaydir bir so`zni «almashtirib», uning o`rnida kelavermaydi. Masalan: Kim mehnat qilsa, u rohat ko`radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3. Nima qilsam ham men o`zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5. Barcha mushkilotlar oson bo`ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o`zlik olmoshi biror so`zni almashtirmagan.
Arab tilshunosligida olmosh alohida so`z turkumi sifatida berilmagan, balki har bir so`z turkumi ichida «yashirin ma`noli so`z sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Cunonchi, kitob, daftar, Abbos-aniq ma`noli ot bo`lsa, men sen, kim-yashirin ma`noli ot. Yoxud oq, qizil, chiroyli ma`lum ma`noli sifat hisoblansa, bunday, shunday kabilar olmosh.
Olmosh shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo`lgan umumiy (mavhum) ma`noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma`no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular forfologik jihatdan o`zi almashtiruvchi so`z kabi o`zgaradi.
Olmosh qaysi so`z turkumi o`rnida qo`llansa, shu turkumga xos sintaktik vazifani bajaradi. O`qituvchi darsga kirdi, u o`quvchilar bilan salomlashdi. Olmosh o`zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod. U kitobni o`qidi. Olmoshlarni gapda bajargan vazifasiga ko`ra to`rt guruhga ajratish mumkin: a) ot xarakterdagi olmoshlar; b) sifat xarakteridagi olmoshlar; v) ravish xarakteridagi olmoshlar; f) son xarakteridagi olmoshlar.
Ot o`rnida qo`llanuvchi olmoshlar otlarga o`xshash so`z o`zgartiruvchilarni qabul qiladi va gapda ot bajargan vazifani bajaradi- ega, to`ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi, ba`zan kesim ham bo`lib keladi: Biz shonli yo`lni bosib o`tdik. Shunday qilsang, o`zingdan boshqa hech kimga og`ir tushmaydi. Hamma gap bizda.
Sifat xarakteridagi olmoshlar (qanday, qaysi, bu, shu, shunday) sifatlar kabi ot oldida kelib, gapda sifatlovchi aniqlovchi va ba`zan kesim, hol bo`lib keladi. Bunday olmoshlar sifatlarga o`xshab olsashib gapning boshqa bo`laklari vazifasida kelishi mumkin: Umidimiz - shu! U Nazokatning qaysi mahalladan ekanligini do`sti orqali bilib olishga ahd qildi.
Son xarakteridagi olmoshlar (necha, nechanchi) sonlarga o`xshash miqdorni ifodalash uchun qo`llanadi va gapda sifatlovchi – aniqlovchi yoki kesim bo`lib keladi: Nechanchi uyda turasiz? Yoshingiz nechada?
Ravish xarakteridagi olmoshlar (nega, qani) ravishga o`xshash harakat belgisini ifodalaydi va gapda hol, kesim vazifasini bajaradi: Nega kulasiz? Ahvollari qalay? Aytganing qani? Olmoshlar ergashgan qo`shma gap tarkibida nisbiy so`z vazifasida keladi. Nisbiy so`z vazifasida so`roq va javob tarzida (kim-u, qancha-shuncha, qayerda-shu yerda kabi) ishlatiladi: Kim ko`p o`qisa, u yaxshi baho oladi. Ayrim olmoshlar bog`lovchi so`zlar tarkibida keladi: Shuning uchun, unday bo`lsa, unda, buning natijasida va b.
Olmoshlar ma`no va grammatik xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) kishilik olmoshlari: men, sen, u, biz, siz, ular.
2. Ko`rsatish olmoshlari: bu, shu, o`sha, mana shu, mana bu, ana shu kabilar.
3. So`roq olmoshlari: kim, nima, qanday, necha, qaysi, qancha, nega, qalay kabilar.
4. Ozlik olmoshi: o`z.
5. Belgilash-jamlash olmoshlari: hamma, butun, barcha, bari, har kim, har qanday kabilar.
6. Bo`lishsizlik olmoshlari: hech kim, hech qanday, hech nima, hech qaysi kabi.
7. Gumon olmoshlari: allakim, allaqanday, allaqaysi, kimdir, nimadir, allanima kabilar.
Kishilik olmoshi shaxs olmoshi deb ham yuritiladi, chunki shaxsga ishora qilib keladi. Shaxs olmoshining qo`llanishida ayrim o`ziga xoslik bor. Shaxs o`z ma`nosidan tashqari ko`chgan holda qo`llanishi ham mumkin. Chunonchi: 1. Biz olmoshi II shaxs ko`plikdagi siz olmoshi o`rnida qo`llanadi: Qani, endi biz ishga tushaylik. Bunda tashviq ma`nosi anglashilib turadi: Ular bizga yetib olishsin. Ey, o`sha kishi sizmidingiz. Biz bu masalani boshqacha usul bilan hal qildik.
2. Ko`plikni ifodalovchi olmoshlar boshqa ma`nolarni ifodalash uchun qo`llanadi: Biz bu ishni uddaladik. Ushbu gapda men o`rnida ishlatilgan biz maqtanish, kibr ma`nosini ifoda etmoqda.
3. Men o`rnida biz olmoshi ishlatilib, kamtarlikni ifodalashi mumkin: Biz bu maqolada yechimini kutayotgan muammoni olib chiqdik.
4. Sen o`rniga siz, u o`rniga ular olmoshi ishlatilib, hurmat ma`nosini ifodalaydi: Siz bugun darsda faol ishtirok etdingiz. Men buvimni yaxshi ko`raman. Ular ham meni sevadilar.
5. Siz olmoshi, ko`pincha, birlik sonda hurmat ma`nosida qo`llanganligi sababli II shaxs ko`plik sonda sizlar shakli ishlatilishi mumkin: Sizlar kelajagimiz.
6. Kishilik olmoshiga –lar qo`shimchasi qo`shilganda turli xil ma`no voqelanadi:
-Senlarga aytayapman (kamsitish ma`nosi).
-Sizlarda insof bormi? (ko`plik ma`nosi)
Ko`rsatish ma`nosini anglatuvchi olmosh (bu, shu, mana, ana, u, o`sha, hov va boshqa) shaxs, predmet, belgini alohida ko`rsatish, ta`kid ma`nosi uchun xizmat qiladi. Ular ifodalovchi (ishoraviy) nom ham turlicha:
-shaxs yoki predmetga ishora qiladi: -Siz o`shami?
-belgiga ishora qiladi: Menda ham shunaqa kitoblar bor.
-Vaqtga ishora qiladi: Shu-shu Fotima kelmay qoldi.
-o`ringa ishora qiladi: Siz-unda, biz-bunda.
Ko`rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o`rnida qo`llanib, ularning o`rinbosarlari hisoblanadi. Shunga ko`ra, ularni uch guruhga ajratib tekshirish mumikin.
Birinchi guruh ko`rsatish olmoshlariga ot o`rnida qo`llanuvchi olmoshlar kirib, ular ot harakteridagi ko`rsatish olmoshlaridir.
Ikkinchi guruhni sifat o`rnida qo`llanuvchi olmoshlar tashkil qilib, ular sifat xarakteridagi ko`rsatish olmoshlari bo`ladi.
Uchunchi guruhni esa, ravishlar o`rnida qo`llanuvchi ko`rsatish olmoshlari tashkil qilib, ular ravish xarakteridagi ko`rsatish olmoshlaridir.
O`zlik olmoshi «ta`kid», «tegishlilik» ma`nosini anglatadi: Men o`zim bilaman.
O`z olmoshi har uchala shaxs, birlik va ko`plikdagi kishilik olmoshlari o`rnida ishlatilib, ko`pincha shaxsni, ba`zan predmetni ko`rsatadi. Bu xil funksiyada kelgan olmoshlar turli kelishik qo`shimchalari va ba`zi ko`makchilar bilan birga keladi: Iqtisodiy inqiroz kechayotgan bir paytda har kim o`z dard-alami, o`z g`am-hasrati bilan band bo`lar ekan. Qiz o`z qilmishiga iqror bo`ldi. Xo`sh, nima gap, o`ziz nimaga turibsiz? -O`zim, shunday. O`zingni er bilsang, o`zgani sher bil. O`z uyim-o`lan to`shagim. Meni to`g`ri yo`lga boshlagan tarbiyachim o`zingsan.
So`roq olmoshi shaxs, predmet, belgi, harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagilarga bo`linadi:
-shaxsga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (kim, kimlar);
-voqea-hodisa, predmetga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (nima, nimalar);
-belgini aniqlashga qaratilgan olmosh (qanday, qanaqa);
-sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmosh (nega, nima uchun, nechuk);
-miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmosh (qancha, necha, nechta);
-harakat-holatga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (nima qildi, nima bo`ldi);
-o`rin ma`nosini ifodalovchi so`roq (qani, qayerda);
-payt ma`nosini ifodalovchi so`roq (qachon, qachonga);
Bunday olmosh faqat so`rash ma`nosini yuzaga chiqarmaydi, ma`noni bo`rttirish (kimki, nimaiki), ritorik so`roq (Men sizga nima dedim?), taajjub (Buning nimasi yomon?) kabi ma`noni ham ifoda etadi.
Belgilash olmoshi. Jamlash-belgilash olmoshlari predmet va shaxslarning yig`indisini, to`dasini bildiradi yoki ularni ayirib, ta`kidlab ko`rsatadi. Shunga ko`ra, ularni ikki kichik guruhga jamlash va belgilash olmoshlariga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga kiruvchi olmoshlar jamlikni ifodalasa, ikkinchi guruhga kiruvchi olmoshlar esa qisman jamlikni ifodalash bilan birga ta`kidlab, belgilab, aniqlab ham ko`rsatadi.

• 
  Jamlash olmoshlariga hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi so`zlari kiradi. Hamma qizlar shu yerda –qizlarning hammasi shu yerda. Boshimdan zar sochsalar, oyoqlarim ostida poyondoz yozsalar, nurdan ko`ylak tikib kiydirsalar, baridan kechardim-u, shu bir og`iz so`z bilan qolardim. Jami talabalar shu yerda. Akramjon butun diqqati xotinida bo`lgani uchun meni payqamadi.
  
• 
  Belgilash olmoshlariga har so`zi va shu so`zning ayrim so`roq olmoshlari, shuningdek, bir, narsa kabi so`zlar bilan qo`shilishidan hosil bo`lgan so`zlar kiradi. Ular bir qancha shaxs yoki predmetdan istalganini ayirib, ta`kidlab ko`rsatish uchun qo`llanadi: Har sog`inganda, xatlariga qarab qo`yaman. Har ko`rganda, yuragim shuv etib ketadi, degim. Har kim o`z holicha yasangan. Har kimning o`z orzusi bor.
  

Gumon olmoshi muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o`ta mavhum tushunchani bildiradi. So`roq olmoshi bilan qo`shilib keladigan alla- va -dir ushbu olmoshga noaniqlik ma`nosini kiritadi.
Gumon olmoshi asosan ot va sifat xarakterida qo`llanadi. Muhiddin aka allanimadan xursand bo`lib chiqib ketdi. Bir pasga yuragining allaqayeri jiz etib ketdi. Saodat allavaqtgacha xat yozib o`tirdi. Birov ro`y-rost, birov yer ostidan unga qaradi. Samandarov stolning tortmasidan bir nima qidirar ekan…
Bo`lishsizlik olmoshlari. Inkor olmoshlari ma`no jihatidan belgilash olmoshlarining zidi bo`lib, barcha predmet yoki belgiga nisbatan inkor ma`nosini, bo`lishsizlikni bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok etgan gapning kesimi bo`lishsiz formada kelib, gap inkor gap hisoblanadi. Bo`lishsizlik olmoshlariga hech so`zi va shu so`zning ba`zi so`roq olmoshlari, shuningdek, bir narsa so`zi bilan birikishdan hosil bo`lgan olmoshlar kiradi. Hech so`zi yakka holda qo`llanganda, ko`pincha, fe`llar oldida kelib, ravish funksiyasini bajaradi va ish harakatning batamom inkorini bildiradi: Idorada hech kim yo`q edi. Sizdan boshqa hech kimga gapira olmayman. Men sizga hech nima ko`rsatganim yo`q edi-ku! Kimsa so`zi ham bo`lishsizlik olmoshi o`rnida qo`llanib, shaxsga nisbatan inkor ma`nosini bildiradi.
O`zbek tili tarixida ham, hozir ham ba`zan juda ko`tarinki, tantanavor nutqda kamtarlik uchun, manmanlik qilmaslik maqsadida men kishilik olmoshi o`rnida kamina, faqir, banda so`zi qo`llanadi. Bular tilshunoslikda ot-olmosh nomini olgan. Olmosh nutqni o`rinsiz takrordan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasidir.
Olmoshlarning tuzilishi jihatidan turlari. Olmoshlar tuzilishiga ko`ra quyidagi guruhlarga ajraladi. Tub olmoshlar: men, sen, bu, shu, hamma, bari, hech kabilar;

4. 
   Yasama olmoshlar: meniki, bular, o`zim, nimalar, hammamiz, birov, kimdir kabilar;
   
5. 
   Qo`shma olmoshlar: ana bu, mana u, nima uchun, har kim, hech kim, allakim, allanima kabilar;
   
6. 
   Juft olmoshlar: u-b;
   
7. 
   Takroriy olmoshlar: o`sha-o`sha, shu-shu, o`z-o`zim, kim-kim, nima-nima, barcha-barcha, butun-butun kabilar.
   

Olmoshda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma`nosining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda voqelanishi tilshunoslikda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshidan men, biz so`zlovchi shaxsni, sen, siz, tinglovchi shaxsni, u, ular o`zga shaxsni bildiradi. Miqdor ma`nosining ifodalanishi jihatidan men, sen birlikni; biz, sizlar, senlar, bizlar ko`plikni; siz, ular birlikka ham, ko`plikka ham betaraf ma`noni anglatadi. Hurmat ma`nosi II va III shaxs olmoshiga xos. Munosabat ma`nosi kishilik olmoshining kelishik qo`shimchasini olib o`zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshiga egalik ma`nosi ham xos.
Boshqa turkumlarga oid so`zlarning olmoshlarga ko`chisi. Nutqdagi ma`lum sharoitga qarab ba`zi ot, sifat, sonlarning asl ma`nosi o`zgarib abstraktlashadi, umumlashadi-olmoshga yaqinlashadi. Bunga pronominalizatsiya deyiladi (Pronom-lotincha olmosh degan ma`noni bildiradi). Pronominalizatsiya natijasida ot predmetni, sifat belgini, son esa miqdorni bildirmay, olmoshlarga o`xshash ularga ishora qiladi. Masalan, odam, kishi, inson, nafas, ish kabi otlar; ba`zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi, olmosh funksiyasida qo`llanadi: Uning ko`nglini olishga bir inson topilmadi. Sizni bir odan chaqirayapti. Bir keldi, bir kelmadi. Bir narsa olib keldi. Umuman, boshqa so`z turkumlarining olmoshga yaqinlashuvida bir, har, hesh so`zlarining o`rni kattadir. Bu so`zlar qo`shilishi bilan ko`pgina so`zlar olmoshga deyarli ko`chadi.
So`zlarning olmoshga yaqinlashuv jarayoni asosan quyidagi holatlarda ko`rinadi:

• 
  hech qanday affiks olmay asosiy morfema shaklida kelganda: Odam ketgisi kelyapdi (Men ketgim kelyapdi). Bir-biridan quvnoq, bir-biridan sog`lom bolalarning o`yinlarini ko`rib, juda quvonasan kishi (Men quvonaman yoki hamma quvonadi).
  
• 
  Son turkumiga xos ayrim so`zlar ko`pincha III shaxs egalik affikslarining qo`shilishi bilan olmoshga yaqinlashadi: Biri kitob o`qiydi, biri shaxmat o`ynaydi, boshqalari turli o`yinlar bilan band. Shu xilda uyishib qo`llangan biri so`zi o`rnida boshqalari yoki qolganlari so`zlari qo`llanishi mumkin: Biri kitob o`qiydi, qolganlari unga diqqat bilan quloq soladi.
  

Ikki boshqa-boshqa so`z turkumlariga xos bo`lgan so`zlar yoki boshqa so`z turkumidagi biror so`z-olmosh tipidagi so`zlarning qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan ayrim qo`shma so`zlar olmosh funksiyasiga yaqinlashishi mumkin: qay biri, ba`zi bir kishi (odam), bir yerga (joyga, har bir, hech bir, har yerda, har tomondan (taratdan, jihatdan), bir narsa kabilar.