Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

Sifatning otga ko`chishi va otlashuvi
Sifatning otga ko`chishi va otlashuvi boshqa-boshqa hodisadir. Bir turkumdagi so`zning boshqa turkumga ko`chishi deganda, til taraqqiyoti natijasida bir turkumdan ikkinchi turkumga o`tgan so`z nazarda tutiladi. Bunda mazkur so`zning grammatik mohiyati, qisman ma'nosi o`zgaradi. Sifatlarning otga ko`chishi ham shunday hodisadir. Masalan, qiz, o`g`il, erkak, ayol, kasal, chol kabi so`zlar asli sifat bo`lib, otga aylangan.
Sifatning otlashuvi esa uning gapda ot bajaradigan sintaktik vazifada kelishidir. Yaxshi, qizil, yomon, issiq, eski, yangi kabi sifatlardan belgi ma'nosi anglashiladi, yaxshiga, kattadan, yomondan deyilganda esa, shaxs yoki narsa ma'nosi anglashiladi. Masalan, Eskisidan bormi.... Yangilarichi...
Sifatlar ba'zan qiyosiy daraja shaklida ham otlashib keladi. Masalan, Yaxshi narsalarni chaqqonlar ilib ketishdi.
Tayanch so`z va iboralar: o`nta daftar, o`n to`qqiz, XV, XXI, XIX, bir-ikki, beshta, oltov, birinchi, nafar, bosh, to`rttadan, uchdan bir, bo`lak, burda, qoshiq, ikkala, minglab, ikkilarda, 1941-yil, 7-maktab, nol butun o`ndan bir, sakkizdan bir.
Predmetning miqdori, sanog`i va tartibini bildirgan mustaqil ma'noli tobe so`zlar son deb atalib, ular qancha? necha? nechanchi? kabi so`roqlarga javob bo`ladi. Son otga bog`lanib, uning sanog`ini, miqdorini, miqdorga bog`liq tartibini, darajasini (ikkinchi kurs, 213-auditoriya) va otga bog`lanmagan holda mavhum miqdor tushunchasining nomini (ikki bilan uch besh bo`ladi, besh karra besh yigirma besh bo`ladi kabi) bildiradi.
Son so`z turkumi sifatida predmet ifodalovchisi bilan munosabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Biroq aniq miqdor bildiruvchi bu so`z predmetning noaniq miqdorini bildiruvchi oz, kam, ko`p, mo`l kabi sifatdan ajralib turadi. Sifat raqam bilan ifodalanmaydi. Son esa noaniq miqdorni bildirganda ham raqam bilan beriladi: uch-to`rt kun (3-4 kun). Bu esa u anglatgan miqdor noaniqligi ham nisbiy ekanligidan dalolat beradi.
Songa oid so`z matematik son ma`nosida faqat sonning nomini bildiradi. Demak, predmet nomini anglatuvchi so`z bilan munosabatda namoyon bo`ladigan ma`nosi bilan son so`z turkumini tashkil etadi.
Sonlar harf bilan o`n, olti; arab raqami bilan 5, 10, 34, 40; rim raqami bilan X, XX, V yoziladi.
Umuman, miqdor tushunchasi juda mavhum bo`lgani sababli, uni ifodalovchi so`zlar ham mavhum xususiyatga ega. Son shu xususiyati bilan boshqa so`z turkumlaridan farq qiladi. Masalan, bir, o`n besh, uch kabi sonlar alohida olinganda, faqat mavhum miqdor tushunchasinigina ifodalaydi. Sonning ma'nosi u
biror narsa nomini bildirgan so`z bilan bog`langandagina aniqlanadi: bitta kitob, to`rt talaba.
Son har vaqt sanalishi mumkin bo`lgan predmetlarni anglatgan otlar bilan qo`llanadi, ularni miqdor jihatidan aniqlab keladi.
Sonlar quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Son boshqa so`z turkumidan yasalmaydi, uning son yasovchi affikslari ham yo`q. Binobarin, son turkumi so`z yasalish sistemasiga ega emas;
2. Sonning ma'no turlari va modal shakllari uning o`ziga maxsus affikslar qo`shish bilan yasaladi: bitta, oltita, birinchi, beshtacha;
3. Son o`zicha turlovchi affikslarni qabul qilmaydi, sifatlovchi olmaydi, aksincha, o`zi otning sifatlovchisi bo`lib keladi: Ikki yil oldin universitetga o`qishga kirgan edim. U o`n sakkiz yashar popukday qiz edi;
4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va otlashganda, kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot bajargan vazifalarda keladi: Ikki o`n besh bir o`ttiz;
5. Son narsa miqdorini turli tomondan aniqlash uchun sanoq bildiruvchi so`zlar – numerativlar bilan ham qo`llanadi: Polvon bitta tuxum, ikki dona xurmo, yarim misqol sedana, besh dona bo`tako`z, bir qoshiq asalni bir piyola suv bilan mis idishda qaynatishga buyurdi.
O`zbek tilida sonlar birlik, o`nlik, minglik sistemasida qo`llanadi. Sonlar tuzilish jihatidan sodda va qo`shma bo`ladi: bir, ikki, besh, o`n olti, ellik besh.
Sakson, to`qson, oltmish, yetmish sonlari tarixan yasama so`zlar (sakkiz+o`n, olti+mesh) bo`lsa ham, hozir ular yaxlitlashib, ajralmas sodda holga kelgan.
Sonlar juft va takror holda ham keladi: to`rt-besh, besh-olti, besh-besh, yuz-yuz kabi.
Sonning ma'no jihatdan turlari. Sonlar ma'no va grammatik xususiyatlariga ko`ra ikkiga bo`linadi: miqdor sonlar va tartib sonlar.
Miqdor sonlar predmetning miqdori, sanog`iga ko`ra belgisini, tartib sonlar esa ularning tartibi, sirasiga ko`ra belgisini ko`rsatadi.
Miqdor sonlar predmetlarni sanash, donalash, taqsimlash yoki taxminlab ko`rsatish uchun qo`llanadi. Sonning bu turi quyidagicha grammatik xususiyatlarga ko`ra tartib sonlardan farqlanadi:
-miqdor sonlar o`ziga xos morfologik ko`rsatkichlarga ega. Tartib sonlar esa -i(nchi) affiksi orqali yasaladi;
-miqdor sonlar hisob so`zlari (numerativlar) bilan birga qo`llanadi. Tartib sonlar esa bu xil so`zlarsiz ishlatiladi;
-miqdor sonlar juftlanib kela oladi, tartib sonlarda bu xususuiyat yo`q;
-miqdor sonlar birikmali holda uchdan bir, beshdan ikki kabi shakllarda ishlatiladi, tartib sonlar esa bunday qo`llanmaydi;
-miqdor sonlar -lar affiksini olib, ko`pincha taxminiy miqdorni bildiradi, tartib sonlar esa ba'zan -lar affiksini olib, otlashadi, ko`plikni ifodalovchi ot vazifasida keladi. Masalan, Soat beshlarda uchrashamiz. U qizning yoshi o`n sakkizlarda bo`lsa kerak. Birinchilarga sovg`a berildi.
Miqdor sonlar quyidagi turlarga bo`linadi:
1. Sanoq sonlar.
2.Chama sonlar
3. Jamlovchi sonlar.
4. Kasr sonlar.
Sanoq sonlar narsaning miqdorini sanab, donalab yoki taqsimlab ko`rsatishga xizmat qiladi. Masalan, ikkita olma, ikki nafar yosh yigitlar, sakkiztadan, uchta-uchta kabi.
Sanoq son o`ziga xos xususiyatli bo`lib, u quyidagi morfologik ko`rsatkichlarga ega: sanoq son ot bilan sintaktik munosabatga kirishganda, mustaqil va nomustaqil sintaktik mavqeda bo`la oladi. Mustaqil mavqeda aniqlanmishdan ayricha so`roqqa javob bo`lib, alohida bo`lak maqomiga ega bo`ladi. Besh (aniqlik) kishi (ega) so`zladi (kesim). Nomustaqil mavqeda tarkibiy qism sifatida yuzaga chiqadi: Besh kishi (ega) kelishdi (kesim).
Sanoq son qo`shma sifat hosil qilishi mumkin: Besh yashar bola, uch chaqirimli yo`l.
Chama son narsaning miqdorini aniq emas, taxminlab, chamalab ko`rsatadi. Ular asosan -tacha, -lar, -lab, -larcha affikslarini qo`shish bilan hosil bo`ladi. Masalan, ikkitacha, minglab, ming so`mlab, oltilarda, o`nlarcha kabi.
Ikki sanoq sonni juftlab keltirish orqali ham chama son ma'nosi ifodalanadi. Kechasi uch-to`rt yomg`ir tushdi. Bulardan tashqari, narsaning taxminiy miqdorini ifodalashda taxmin bildiruvchi so`zlar ham ishlatiladi. Masalan, o`ttizga yaqin, o`n choqli qo`y, qariyb bir soat kechikdi kabi.
Jamlovchi son miqdorni jamlab, to`dalab ko`rsatadi. Ular ko`pincha egalik affiksi bilan keladi, ularda miqdor orqali shaxs va narsalarni umumlashtirib ko`rsatish xususiyati kuchli. Ular -ov, -ala affikslari yordamida hosil bo`ladi: uchov, oltov, ikkala. Kasr son butunning qismlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Kasr sonlar tuzilishiga ko`ra boshqa sonlardan farqlanadi: uchdan ikki, o`ndan to`qqiz.
Yarim, yorti, chorak, nimchorak so`zlari ham kasr son hisoblanadi. Kasr sonlar butun sonlar bilan birga aralash sonni hosil qiladi: 1, 09 - bir butun yuzdan to`qqiz, 3,1- uch butun o`ndan bir kabi.
Tartib son. Tartib son bir turdagi narsalarning daraja-miqdor jihatidan tartibini ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Ular narsaning ketma-ketlik jihatidan tartibini anglatadi. Masalan, ikkinchi kurs, beshinchi uy. Ular -nchi, -inchi affikslarini qo`shish bilan hosil bo`ladi. Masalan, to`rtinchi, ikkinchi kabi.
Tartib son arab raqamlari bilan yozilganda, -(i)n-nchi affiksi o`rniga chiziqcha (-) qo`yiladi: 45-maktab, 7-sinf.
Rim raqamlaridan, shuningdek, oy, kunlarni ifodalovchi arab raqamlaridan keyin defis qo`yilmaydi: VII sinf, XX asr, III bob, 1941 yil kabi.
Hisob so`zlari (Numerativlar). Predmetning soniga ko`ra belgisini ifodalovchi sanoq sonlar ba'zan predmetlarning hisobini ko`rsatuvchi so`zlar - hisob so`zlari (numerativlar) bilan qo`llanadi. Bu so`zlar sanalayotgan konkret predmetni ko`rsatmay, o`sha predmetni hisoblashda uning qaysi kategoriyaga, guruhga oid ekanligini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu so`zlar sanoq son bilan sanaladigan predmetni ifodalovchi so`z orasida kelib, ularning og`irligiga, hajmiga, uzunligiga, joylashish o`rniga va boshqa shunga o`xshash turkumidagi xususiyatlariga ko`ra o`lchovini bildiradi. Numerativlar ko`pincha ot so`zlardan bo`ladi: dona, nusxa, bog`lam, nafar, tutam kabi.
Numerativlarning ishlatilish doirasi juda keng va turli-tuman:
1. Chegaralov ma'nosini bildiradi: To`yda hamma bor edi, bir Karim kelmadi.
2. Fe'lga bog`lanib uning ma'nosini kuchaytiradi: biram sog`indim, bir yig`ladi, asti tasavvur qila olmaysiz.
3. Takroriy ravishda fe'lga bog`lanib, harakatning belgisini uning qay tarzda bajarilganligini bildiradi: U bitta-bitta qadam tashlab ko`zdan g`oyib bo`ldi.
4. Takrorlanib, ayiruv boqlovchisi rolini bajaradi, harakat, voqea-hodisalarning galma-gal bo`lganligini bildiradi: Hayronman, u bir yig`laydi, bir shodon kulib raqsga tushadi.