Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

Sonlarning otlashuvi
Son otlashib (substantivlashib), gapda otlar bajaradigan sintaktik vazifalarni bajaradi: Qaysi mahalladan bo`lasan? - so`raydi biri ikkinchisidan.
O`zbek tilida ayrim sanoq sonlar egalik, kelishik va ko`plik affikslarini olmasdan otga ko`chgan. Ular otlashish bo`lmasdan otga ko`chishdir. Otga ko`chgan bunday so`zlar ba'zi marosimlar nomini yoki faslga oid vaqtlarning nomini ifodalaydi: Kampirning yettisi, yigirmasi qachon? To`qson kirdi. Sakson ota mashhur paxtakor.
O`zbek tilida ayrim so`zlarning son ma'nosida qo`llanish hodisasi ham uchraydi. Masalan, bir soni o`rnida yakka, yolg`iz so`zlari, ikki o`rnida qo`sh, juft so`zlari ishlatiladi. Masalan, Yolg`iz otning changi chiqmas. Uning qo`llarida qo`sh uzuk, quloqlarida katta sirg`a bor edi. Ot yakka-yakka qadam tashlab kelardi.
Son konkret (muayyan) predmet bilan brga kelsa, belgini ko`rsatadi-aniqlovchi bo`lib keladi. Gapda son aniqlab kelayotgan ot tushib qolib, otlashib (substantivlashib) o`sha ot bajargan vazifani bajaradi. Sonlar otlashib, otga xos bo`lgan egalik va kelishik qo`shimnchalarini olib, gapda ega, to`ldiruvchi va qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi (-ta+dan affiksi orqali yasalgan sonlarda bu xususiyat ko`rinmaydi: O`nning yarmi besh. Oltini ikkiga qoldiqsiz bo`lish mumkin. Qizlarning ikkalasi ham shu yerda. Kitobning yuz elliktasi bizga berildi., Bolalarning ikkitasidan so`radim.
Ko`plik affiksi –lar donalik, taqsim, chama va kasr sonlarga qo`lishilib kelmaydi. Sonlar otlashganda aniqlanmish ot sondan oldin kelishgi mumkin. «To`rtta olma oldim» o`niga «Olmadan to`rtta oldim» deb qo`llanadi. 1-misolda dona son bosh kelishikdagi otdan oldin kelgan. 2-misolda aniqlanmish ot (olma) chiqish kelishik formasida qo`llangan. Aniqlovchi bo`lib kelgan dona son aniqlanmish ot bilan o`rni almashib qo`llanish mumkin. Bunda dona son egalik affiksini olib, qaralmish bo`lib keladi. Ot esa qaratqich bo`liub keladi: Beshta qiz- qizlarning beshtasi, uchta maktab- maktablarning uchtasi va boshqalar.
Sonlar ot bilan shu xilda o`rin almashib qo`llanganda ham predmetning miqdorini anglataveradi. Son+ot birikmasida ot birlikda qo`llansa ham, ot+son birikmasida birlik formasidagi ot ko`plik affiksini oladi, son esa otlashib, egalik affiksini qabul qiladi. I shaxs birlikdagi egalik affikslari sonlarning otlashgan formasiga deyarli qo`shilmaydi (sanoq sanoq sonlar ikkitam, uchalam tipida ishlatilmaydi). Ba`zi vaqtda bir so`ziga qo`shilib kelganda sanoq son ma`nosini emas, o`xshashlikni ifodalaydi: U ham mening birim. U ham menga o`xshash.