Maxsus ta’lim metodikasi

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

1. 
   Imo-ishoradan asosan qaysi sohalarda foydalaniladi?
   
2. 
   Rus daktil alfaviti asoschisi
   
3. 
   «Daktilologiya» atamasini yoritib bering
   
4. 
   Imo- ishoralar tarixi
   

Foydalaniladigan adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar

9. 
   . Зайцева Г.Л., Дактилология. Жестовая речь. Учебное пособие, М.: 2000 г
   
10. 
    Pо‘latova P.M, Maxsus pedagogika, Т.:2014.
    

Qo`shimcha adabiyotlar

13. 
    Raxmanova V.S. “Maxsus pedagogika”.-T.,”G‘ofur G‘ulom”, 2004.
    
14. 
    Базоев В.З., Паленний В.А. Человек из мира тишины ИКТС. - М.: Академ книга, 2002.
    
15. 
    Назарова Н.М. Специальная педагогика. - М.: Академия, 2000.
    

3-Mavzu

Eshitishda nuqsoni bor bolalarni o‘qitishdagi turli bosqichlarda imo-ishora nutqning o‘rni va ahamiyati

REJA

1. 
   Eshitishida nuqsoni bo’lgan o‘qituvchilar maxsus ta’lim sharoitida tilni egallashi
   
2. 
   Zamonaviy «oralizm»
   
3. 
   «Sof og‘zaki metod»
   
4. 
   Kalkirlanuvchi imo-ishora nutqini tuzilishi
   

Tayanch so’zlar va iboralar: pedagogik ta’sir vositalari arsenal, eslab qolish, bilish faoliyati, imo-ishora tarjimasi, karlarni individual о‘qitish, karlar uchun maktablar, relizatsiya, relevantlar

О‘qituvchilar maxsus ta’lim sharoitida tilni egallab, kar bolani rivojlanishida uni sotsial aktiv shaxs sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega bо‘lgan sо‘zlashuv nutqidan asta – sekinlik bilan muloqot quroli sifatida foydalanadilar. Ayni choqda bolalar kollektividagi muloqot jarayonida о‘quvchilar shaxslararo muloqotda imo-ishora nutqini egallaydilar va keng qо‘llaydilar. О‘quv faoliyatini mehnat faoliyati bilan birga olib boruvchi kechki maktabni kar о‘quvchilari oilada, dо‘stlari orasida va eshitmaydigan kollektivlar ishlaydigan ishlab chiqarishda muloqot quroli vositasida imo-ishora nutqidan farqlanadi. Karlar jamiyati tomonidan uyushtiriluvchi ma’ruza, doklad, ekskursiyalarni о‘tkazishda imo-ishora tarjimasi qо‘llaniladi.

Markaziy televideniyani imo-ishora tarjimasi bilan birga qо‘shib olib boruvchi kо‘rsatuvlar soni ham oshib bormoqda. Shunday qilib, katta yoshdagi karlarda imo-ishora muloqati doirasi kengaymoqda. Bu kechki maktab о‘quvchilarini ta’lim – tarbiyasidagi nutq vositalari sistemasida imo-ishora nutqini о‘rnini aniqlashga qaratilgan tekshirishlarni aktualligini belgilaydi.
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida karlarni individual о‘qitish bosqichida eshitishda nuqsoni bor bolalarni о‘qitish nazariyasi va praktikasini shakllanishi jarayonida imo-ishora nutqiga turli xil yondashishlar kо‘zga tashlanadi (XVI asr – XVIII arning birinchi yarmi). Karlar uchun maktablardagi muloqot jarayonida tarbiyalanuvchilar о‘rtasida milliy imo-ishora nutqi rivojlanadi. Bu davrda ikkita asosiy pedagogik sistema «Mimik metod» (SH.M.Delane, R.A.Sikar) va «Og‘zaki metod» tarkib topdi. Bularni vakillari imo-ishora nutqiga butunlay teskari pozitsiyada turganlar. «Mimik metod» SH.M.Delane va unnng davomchilarining qarashlariga Volter, Didro, Russonning materialistik fikrlari ta’sir kо‘rsatgan edi. Tarbiyaga «tabiiylik» prinsipini singdirmoqchi bо‘lgan SH.M.Delane va R.A.Sikar surdopedagogika tarixida birinchi bо‘lib, kar bolani aqliy va ahloqiy rivojlanishi masalasini qо‘ydilar.
Bu masalni yechish uchun SH.M.Delane va R.A.Sikar fikricha, ular kar bolani ona tili va «tabiiy» tarbiyaning asosiy vositasi sifatida quruvchi sо‘zlashuv nutqi va imo-ishora nutqini о‘qitish vositalari sistemasiga kiritish kerak.
Imo-ishora nutqi lingvistik tabiatini baholashda «mimik metod» yaratuvchilari «Umumiy va ratsional grammatika» (1660) kitobida berilgan K.Lansa va A.Arno fikrlari asosida ish olib boradilar. «Mimik metod» asoschilari kar о‘quvchilar muloqot sistemasi bо‘lmagan «Metodik jestlarni» qо‘shib, imo-ishora tili rivojlanishini «tezlashtirishni» mumkin deb о‘ylaydilar. Rivojlanuvchi imo-ishora nutqini ___ qonunlarini rad etib, Delene va Sikar о‘qitishda tanish franso‘z tilini kalkirlanuvchi strukturasini yaratadi va qо‘llaydilar va shu bilan birga о‘zlari tomondan ishlab chiqilgan «tabiiylik» prinsipini buzadilar va bu «mimik metodni» chuqur krizisiga olib keladi.
«Og‘zaki metod»ning konseptual bazasi bо‘lib, idealistik filosofiya va uni qabul qilgan pedagogikasi hisoblanadi.
Kantinning izidan A.Disterveri va F.N.Gerbart tarbiyaning bosh maqsadini «formal ta’limda» kо‘rganlar. Kant fikriga muvofiq «fiklash – о‘z-о‘zi bilan izlanish – demak о‘z-о‘zini eshitishdir» (166, s 430).
«Og‘zaki metod»ni yaratuvchisi S.Geyniks va uning tarafdorlari karlarni о‘qitishni bosh maqsadi og‘zaki nutqni rivojlantirish deb hisoblangan.
Og‘zaki nutq karlarni о‘qitishni asosiy va yagona vositasi hisoblanadi. «Mimik» va «sof og‘zaki» metod о‘rtasidagi kurash keyingisi hisobiga tugadi. U Milan kongressi tomonidan effektivli pedagogik sistema sifatida qabul qilinadi. (Milan kongressi 1880 yilda bо‘lgan).
Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni о‘qitishning nazariy masalalari va ularni о‘qitishni praktikasi evolyusiyasi G‘arbiy Yevropa va AQShda Milan kongressi davridan buyon hozirgacha yangi psixo – pedagogik, sotsial va lingvistik maktablarni shakllanishi, tovush kuchaytirgich apparatlarni yuzaga kelishi va takomillanish bilan bog‘liq. Zamonaviy chet el surdopedagogikasida Ikkita pedagogik sistema «Oralizm» va «manualizm» qarama qarshi qо‘yilgan.
Zamonaviy «oralizm»gacha bixevifizm va «kommunikativ pedagogikaning» asosiy qarashlaridan kelib chiqadi. «Kommunikativ tarbiya» teoriyasiga muvofiq sotsial kommunikatsiya ehtiyojlarini qondiruvchi, turli xulq normalarini shakllantrish, pedagogik protsessining bosh vazifasidir. Kar bolalar har doim kerakli stimullarini – ota-onasi, tengdoshlarini og‘zaki nutqini egallab, maxsus tashkli qilingan ta’limsiz ham egallas’halari, masalan, deb oralistlar hisoblashadi.
«Sof og‘zaki metod» ketidan og‘zaki nutq rivojlanishini absolyutlashtirib, bu yо‘nalish tarafdorlari??? О‘quv-tarbiya jarayonida imo-ishora nutqi maqsad birligini inkor etadilar. Bunday nuqtai nazar «oralistlarni» eshitishida nuqsoni bor bolalarni hususiyatlari tо‘la bilmasligidan dalolat beradi. Imo-ishora nutqi asosida yuzaga keluvchi eshitishida nuqsoni bor bolalarni hayoti va о‘zaro muloqoti, barcha doirasi inkor etib «oralizm» tarafdorlari о‘qituvchini, о‘quvchilarni bilimi, tajribasini ishlatish imkoniyatidan mahrum qiladi.
Bu pedagogik ta’sir vositalari arsenalini (bagaj) bildiradi. Bundan tashqari karlar katta yoshga tо‘lib, karlar jamiyati bilan hamkorlikda muhim sotsial, madaniy masalalarni shunda ishtirok etishga tayyor bо‘lmaydilar.
«Manualizm» nazariy konsepsiyasini asoschilari surdopedagogik jarayon vositalari sistemasiga imo-ishora nutqini kiritish lozim deb hisoblaydi. «Manualistlar» kar bolaning individual ichki dunyosi imo- ishora nutqi bilan chambarchas bog‘liq deb hisoblaydilar. Bilim jarayonida nutqni ahamiyatini alohida ta’kidlagan holda «manualizm» tarafdorlari karni shakllanishida bu rol imo-ishora nutqiga tegishlidir.
«Total kommunikatsiya» ya’ni «mimik metod» an’analarini davomchilari qarashlariga muvofiq, nutq vositalari sistemasiga og‘zaki, dakti va imo-ishora kiradi, asosan kalkirlanuvchi nutq kiritiladi.
Yuqoridagi yillarda Amerika mutaxassislari tomomnidan kо‘tarilgan «total kommunikatsiya» prinsipi bо‘yicha karlarni о‘qitish AQSH va G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi kо‘pgina maktablarda tarqalagan edi. Bu shuni kо‘rsatadiki, karlarni о‘qitishda barcha nutq vositalaridan foydalanish kar bolani intensiv intelektual rivojlanishiga sabab bо‘ladi, shuningdek maktab programmasini о‘rganishni yengillashtiradi. Boshqa tekshiruvchilarni natijalari kichik karlarni о‘qitishda imo-ishora nutqini qо‘llash talaffuz malakalari va tilni grammatikasini egallashni qiyinlashtiradi. Turli hil metodik va eksperemental tadbirlar «Total kommunikatsiyani » effektivligiga baho beruvchi bor bо‘lgan ma’lumot va dalollarni solishtirilishiga tо‘siq bо‘ladi.
80 – yillarda shakllangan va «bilingvistik yondashish» nomini olgan qarshi yaratuvchilari karlarni о‘qitishni boshlang‘ich vositasi sifatida sо‘zlashuv imo-ishora nutqidan foydalanishni kо‘zda tutadi.
О‘zida rivojlangan lingvistik sistema, aks-ettirgan sо‘zlashuv imo-ishora nutqini karlarni ona tili sifatida kо‘rib «bilingvistik yondashish» tarafdorlari sо‘zlashuv nutqiga kar bolani ??? 2-chi tili sifatida о‘qitish lozim deb hisoblaydi.
Rossiyadagi dastlabki karlar uchun mо‘ljallangan bilim yurtlarining amaliyoti va rus surdapedagogikasining nazariy platformasi A.N.Radishevning materialistik fikrlari ta’srida shakllanadi. A.N.Radishevning fikrlarini egallagan holda progressiv rus surdopedagoglari A.G.Gursev, V.I.Fleri «Mimik metod», «Sof og‘zaki metod»dan farq qiluvchi original pedagogik sistemasini yaratdilar. Kar bolani aqliy, axloqiy, jismoniy rivojlantirish masalasini oldinga surib, ular nutqiy vositalar sistemasini ishlab chiqdilar. Bu sistema og‘zaki, yozma, daktil va imo-ishora nutqini о‘z ichiga oladi.
V.I.Fleri (1835) jahon ilmiyda birinchi bо‘lib, sо‘zlashuv imo-ishora nutqida «hurmatga loyiq» mustaqil va о‘ziga xos til sistemasini kо‘ra oldi. Fleri, sо‘zlashuv imo-ishora nutqini boshlang‘ich tarbiyada qо‘llash lozim deb kо‘zda tutgan.
Kalkirlanuvchi imo-ishora nutqini tuzilishini tahlil qilib, avitor u sistema kichik karlar bilan ishlashda effektli emas deb hisoblanadi. Lekin ta’limni sо‘ngi etapida bu sistema foydali bо‘lishi mumkin.
Fleri metodik jestlar, imo-ishoralar, grammatik terminlarni yaratadi. V.I.Flerining asosiy qarashlarini G.A.Gursev, Y.T.Speshnev, N.Y.Seleznev va boshqa progressiv surdopedagoglar ma’qulladilar.
80-chi yillar oxirida Rossiyadagi karlar maktabidagi ishlar «sof og‘zaki metod» ta’siri ostida qayta qurildi. Uning asosiy prinsiplariga tayanib, A.F.Ostragradskiy, N.M.Lagovsikiy og‘zaki nutqni surdopedagogik jarayon – yagona vositasi sifatida oldinga suradilar. Shu vaqtda Fleri traditsiyalarini davom ettiruvchi kо‘pgina pedagoglar YE.S.Borishpolskiy, E.Radzishevskiy va boshqalar «sof og‘zaki metodni» raqiblari bо‘lib maydonga chiqdilar. Bu sistema bо‘yicha ish kar bola rivojlanishini tо‘xtatib qо‘yishi ta’kidlab, ular nutqiy vositalar sistemasiga imo-ishora nutqini kiritish kerakligini qattiq turib himoya qiladilar.
Surdapedagog mutaxassislarini eksperimental – nazariy tekshirishlari jarayonida kо‘rilgan masalalarni yechishda «sof og‘zaki metod»ni maqsadga muvofiq emasligi kо‘rindi. Eshitishida nuqsoni bor bolalarni ta’lim va tarbiyasi metodlari va mazmuni ishlab – chiqishda L.S.Vigotskiy yondashishi imo-ishora nutqi - «maqsadga muvofiq foydalaniladigan tо‘laqonli nutq» - degan faktni tan olingani holda edi. L.S.Vigotskiyni tekshirish natijalari va uning qarashlarini rivojlantirgan. R.M.Boksis, N.T.Morozova va boshqa mutaxassislarni tekshirish natijalari maktablarda «sof og‘zaki metod»ni xukmlanligiga ??? yakun yasagan.
Kar о‘quvchilarni ta’lim - tarbiyasini butunlay qayta kо‘rishni kerakligi surdopedagogik jarayonni vositalari kengaytirishni talab qiladi. Asosiy vosita bо‘lib, og‘zaki va yozma bо‘lib, daktil va imo-ishora nutqi tan olindi.
Shu vaqtdan boshlab imo-ishora nutqi karlar uchun mо‘ljallangan maktab-internatlardagi о‘quv tarbiya ishini yordamchi vositasi sifatida kо‘riladi. «Imo-ishora nutqi» - prinsipial yozuvsiz til bо‘lib, о‘z sо‘z his qilish sezgisini, qobiliyatini qо‘llash imkoniyati tekshiruvchi bunda qо‘llay olmaydi. Bu tekshirish uchun mо‘ljallangan kerakli imo-ishora fikrlarini tuzatilgan tekstni topish zarurligini belgilaydi. Ikki eksperimental metodlar gruppali ishlab chiqildi va ishlatisha boshladi. Bu ikki gruppa eksperimental metodlar kalkirlanuvchi imo-ishora fikrlarini va sо‘zlashuv imo-ishora nutqini olish uchun mо‘ljallanganlaridir.
Imo-ishora nutqining yagona samantik vositasi sifatida murakkab strukturaga ega.
Imo-ishora bosh komponentlari barmoqlarni holati bilan belgilangan konfirensiyalardir. Turli xil milliy imo-ishora tillarini о‘rganish imo-ishora strukturasidan universal belgilar bilan birga uning komponentlarini spetsifik xossalari kо‘zga tashlangan. Imo-ishora nutqining strukturasi bir vaqtda imo-ishorada aks etadigan uning elementlari о‘rtasidagi aloqa usuli bilan belgilanadi. Bu bilan til sistemani birlamchi sifatida imo-ishora kinestetik substansiyada relizatsiya qilinuvchi imo-ishora sо‘zdan farq qiladi. Imo-ishora elementlari oppozitsiyasi sо‘zlashuv imo-ishora nutqidagi leksik va grammatik belgilar kо‘rsatish uchun relevantlar bо‘lib hisoblanadi.
Sо‘zlashuv va kalkirlanuvchi imo-ishora nutqi karlar ??? tomonidan turli sharoitlarda egallanadi. Eshitmaydiganlar oilasida yashaydigan kar bolalar sо‘zlashuv imo-ishora nutqini ota-onasi bilan muloqotda egallaydilar. Imo-ishora sistemasini shakllanishida boshlang‘ich etaplari eshituvchi bolani sо‘zlashuv nutqini rivojlantirish stadiyalariga tо‘g‘ri keladi.
Eshituvchilar oilasidagi kar bola sо‘zlashuv imo-ishora nutqini о‘z tengdoshlari bilan, о‘rtoqlari bilan muloqotda egallaydi. О‘quvchilar kalkirlanuvchi imo-ishora nutqini sо‘zlashuv nutqini leksikasi va grammatikasi о‘rganish bazasida 2-si belgili sistema sifatida egallaydi.
Har bir muloqot sistemasi rivojlanib, takomillashib kar bolalarni kommunikativ muloqot doirasida qо‘llanadi: eshituvchilar muloqotiga qaraganda sо‘zlashuv imo-ishora nutqi … rasmli tabiiy shaxslararo muloqotda; 2-chi belgili sistema sifatidagi kalkirlanuvchi imo-ishora nutqi sо‘zlashuv imo-ishora nutqini leksik fondidagi asosiy imo-ishoralarni ilg‘ab oladi. Shunday qilib, kalkirlanuvchi imo-ishora nutqini о‘zaro ta’siri yuzaga kelgan.
Lekin kalkirlanuvchi imo-ishora nutqi о‘zini rivojlanish jarayonida о‘zini leksik vositalarini ishlab chiqadi. Kalkirlanuvchi imo-ishora nutqi yordamida muloqotga kirishish bu – nutqiy sistemani qanday egallanganligi darajasiga bog‘liq.