Мавзу: Ўзбекистонда емент саноати

2. Klinkerning kimyoviy hamda mineralogik tarkibi.

Shuni nazarda tutish kerakki, hamma qo’shiimalar port-landtsement xossalarini qisman o’zgartiradi. Uning asosiy sifat ko’rsatkichlari (mustahkamligi, chidamliligi, mustahkamlanish tezligi) asosan klinker sifatiga bog’liq. Portlandtsement klinkerining odatda qovushib pishgan holdagi o’lchamlari 10 - 20 mm dan 50 - 60 mm gacha mayda va yirik donalar (kesak yoki boiaklar) ko’rinishida olinadi.

Qovushib pishgan klinker o’zining mikrostrukturasiga ko’ra murakkab zarrachasimon turli kristallar va qisman shishasimon mahsulotlar aralashmasidan iborat. Klinker sifati asosiy oksidlar miqdori (kimyoviy tarkibi bo’yicha), mineralogik tarkibi va asosiy oksidlarning o’zaro nisbatiga qarab baholanadi.
Klinkerning kimyoviy tarkibi. Klinkerning kimyoviy tarkibi katta chegarada o’zgarib turadi. Portlandtsement klinker ishlab chiqarish uchun xomashyo materiallari sifatida gil va ohaktosh jinslar ishlatiladi. Gil jinslar turli moddalar (minerallar)dan tashkil topgan. Ularda asosan 3 ta oksid - SiO₂, A1₂O₃ va Fe₂O₃ bor. Ohaktoshlar asosan kalg’tsiy karbonatdan iborat. Kalg’tsiy karbonat esa ikki oksid - CaO va CO₂ dan iborat. Klinker kuydirilganda CO,gazi ajraladi; CaO, SiO₂, AI₂O₃ va Fe₂O₃ asosiy oksidlar va asosiy klinker minerallarini hosil qiladi.
Klinker tarkibida bu asosiy oksidlar bilan bir qatorda. tsement sifatiga mahlum darajada tahsir ko’rsatuvchi oksidlar ham boiishi mumkin. Bular odatda magniy oksid (MgO), ishqorlar (Na₂O va K₂O), titan ikki oksid (TiO₂), fosfor angidrid (P₂O₅) va sulg’fat kislota angidridi (SO₃) dir. Portlandtsement tarkibidagi asosiy va qo’shimcha oksidlar miqdori quyidagicha boiadi:
CaO - 63 - 67% ; SiO₂ - 21 - 24%; Al₂O₃ - 4 - 8%; Fe₂O₃ - 2 - 4%; MgO - 0,5 - 5%; SO₃ - 0,3 - l%; Na₂O va K₂O - 0,4 - 1%; TiO₂ va Cr₂O₃ - 0,2 - 0,5%; P₂O₅ - 0,1 - 0,3%.
Klinkerning kimyoviy tarkibi 5382 - 65 sonli Davlat standartida berilgan usul bilan aniqlanadi.
1500° C haroratda kuydirilgan yerkin magniy oksid suv tahsirida so’nish qobiliyatini yuqotmasa ham juda sust so’nadi. Uning so’nish jarayoni qotib qolgan tsementtoshda ham davom yetishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi. Bunday xavfli holning (tsement hajmining notekis o’zgarishi) oldini olish uchun portlandtsement tarkibidagi yerkin magniy oksid miqdori standart tomonidan chegaralanadi va 4,5% dan oshmasligi zarur1.
Portlandtsementda kaliy va natriy oksidlar bo’lmasa yaxshi, chunki ular portlandtsementning tishiashish muddatiga tahsir qiladi. Bundan tashqari, ishqorlar betonda to’ldirgichlar bilan (to’ldirgich tarkibida amorf qumtuproq bo’lsa) o’zaro kimyoviy tahsir yetishishi mumkin. Natijada qotgan betonning darz ketishiga sababchi bo’ladigan natriy va kaliy silikatlar hosil bo’ladi. Bu reaksiya atrof-muhit yetarlicha nam bo’lsa juda tez ketadi. Shu sababli gidrotexnik betonlar uchun tsement va to’ldirgichlar tanlanayotganda tsementda qancha ishqor borligi hisobga olinishi lozim, to’ldirgichlar va amorf qumtuproq (opal, kremniy, slanes va boshqalar)dan qancha borligi aniqlanadi. Bundan tashqari, portlandtsementda ko’p miqdorda ishqoriy metall oksidlar boisa, beton yuzasida sho’r dog’lar hosil boiishi mumkin.
Standartga ko’ra, portlandtsement tarkibida ishqor istalgan miqdorda boiishi mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, yer usti konstruksiyalarini qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqori boigan portlandtsement ishlatish tavsiya yetilmaydi. TSementda 4% gacha titan ikki oksid boisa, u tsement sifatiga yomon tahsir qilmaydi. Ammo TiO₂ juda ko’payib ketsa, tsementning mustahkamlik ko’rsatkichlari pasayadi.
Fosfor angidrid 1,5 - 2% dan ortsa, portlandtsementning qotish jarayoni sekinlashadi (sulg’fat kislota angidridi portlandtsement texnik xossalariga qanday tahsir qilishi haqida quyida gapiriladi).