Мавзу: Ўзбекистонда емент саноати

To’yinish koeffitsiyenti (TK). Olimlardan V.A.Kind va V.N.yunglar tomonidan aniqlangan to’yinish koeffitsiyenti portlandtsement klinker mineralogik tarkibining eng muhim tavsifidir. Klinker minerallar orasida uch kalg’tsiy silikat eng muhim mineral hisoblanadi, portlandtsement xossalari ko’p jihatdan ana shu silikatning foiz miqdoriga bogiiq. Shu bilan birga, klinker tarkibidan uch kalg’tsiy silikat olish texnologik jihatdan juda murakkab. Qolgan uch tur silikat osongina hosil boiadi.
Shu narsa maiumki, ohak keragidan ko’p boisa, C₂S, S₃A va C₄AF ning hosil boiish jarayoni (shuningdek, CaO bilan SO₂ o’zaro tahsir yetishi tufayli CaSО₄ ning ham) uch kalg’tsiy silikat faqat ancha yuqori (1300°C dan ko’p) haroratda va kuydirilayotgan aralashmada suyuq faza boigandagina ikki kalg’tsiy silikatning ohak bilan to’yinishi hisobiga hosil boiadi.
Shunday qilib, portlandtsement klinker ishlab chiqarishda 2CaOSiО₂ ni 3CaOSiО₂ ga aylantirish va klinkerda kerakli miqdorda 3CaOSiО₂ hosil qilish kerak. Ammo klinkerda yerkin ohak qolmasligi kerak, yahni CaO dan C₃S, C₃A va C₄AF hosil qilish uchun ular kerakli miqdorda boiishi lozim. Bu vazifa qanchalik aniq bajarilayot-gani to’yinish koeffitsiyentining (TK) qiymati orqali aniqlanadi.
Unda yutilgan (alyuminiy oksidning uch kalg’tsiy alyuminatga, temir oksidning bir kalg’tsiy ferritga va sulg’fat kislota angidridining kalg’tsiy sulg’fatga aylanguncha to’yinishidan ortgan ohak) ohak miqdorining qumtuproq uch kalg’tsiy silikatgacha ohakka to’yinishi uchun zarur boigan ohak miqdoriga nisbati beriladi.
Klinker minerallari tarkibiga kiruvchi oksidlarning molekulyar og’irliklariga qarab qumtuproq 2CaOSiО₂ gacha, gil-tuproq 3CaOAl₂О₃ gacha, temir oksid CaOFe₂О₃ gacha va sulg’fat kislota angidridi CaSО₄ gacha to’la to’yinishi uchun talab qilinadigan CaO miqdorini hisoblash mumkin (CaSО₄ ikkita, yahni CaO va SО₃ oksidlaridan iborat deb olinadi).
Uch kalg’tsiy silikatda kalg’tsiy oksidning og’irligi bo’yicha kremniy
oksidga nisbati
ga teng. Demak, 3CaO • SiО₂hosil bo’Iayotganda Si0₂ ning har bir og’irlik qismi 2,8 og’irlik qism CaO ni yutadi.
Xuddi shunday yohl bilan A1₂О₃ ning bir og’irlik qismi (3CaO • A1₂О₃ hosil bo’Iayotganda) 1,65 og’irlik qism CaO
nbir og’irlik qism Fe₂О₃ esa (CaO Fe₂О₃

hosil bo’Iayotganda) 0,35 og’irlik qism CaO ni

bir og’irlik qism S0₃ (CaS0₄ hosil
bo’Iayotganda) 0,7 og’irlik qismni
yutishini aniqlash mumkin.
Klinker minerallaridagi ohak va kislota oksidlarining og’irlik nisbatlari mahlum bo’lsa, qancha CaO kerakligini kislota oksidlari orqali ifodalash mumkin. C₂S hosil bo’lishi uchun 2,8 SiО₂ va C₃A ga 1,65 A1₂О₃; CF ga 0,35 Fe₂О₃ va CaSО₄ ga 0,7 SО₃ talab qilinadi. Bu mahlumotlardan foydalanib, to’yinish koeffitsiyenti formulasini quyidagicha yozish mumkin:

Bu formula suratdagi A1₂О₃, Fe₂О₃ va CО₃ lar C₃A; CF va CaSО₄ gacha to’yingandan keyin qolgan ohak miqdorini, maxraji esa qumtuproqning C₃S gacha to’yinishi uchun zaair bo’lgan ohak miqdorini ifodalaydi. Surat bilan maxraj teng bo’lsa, to’yinish koeffitsiyenti 1 bo’ladi. Bunday klinker tarkibida ikki kalg’tsiy silikat bo’lmaydi. Qumtuproqning C₃S gacha toia to’yinishini qiyinlashtiradigan bir qator texnoiogik omillar tufayli qiymati 1 ga teng bo’lgan to’yinish koeffitsiyentiga yerishish amalda juda qiyin. Shuning uchun to’yinish koeffitsiyenti odatda 1 dan kichik bo’ladi. Oddiy portlandtsement uchun TK=0,80—0,95. Demak, bunday portlandtsement tarkibida C₃S dan tashqari ikki kalg’tsiy silikat ham bor. To’yinish koeffitsiyenti qanchalik kichik bo’lsa, klinkerda C₂S shuncha ko’p, C₃S esa kam bo’ladi.
Shunday qilib, to’yinish koeffitsiyenti va ikki modul qiy-matlariga qarab portlandtsement klinkerining sifati haqida fikr yuritish mum kin.