Mavzu: Til va terminologiya

O‘quv lug‘atlari- maktab va oliy ta’lim o’quvchilariga mo’ljallab yaratilgan lug’atlar. “O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati”, “O’zbek tilining askirgan so’zlar o’quv lug’ati” va h.k.

Sohaviy lug‘atlarda terminlar.

Zamonaviy kimyo allaqachon muayyan tor doiradagi sohalarga taqsimlanib ketgan. Masalan, biokimyo mutaxassisi, o‘zining o‘ta o‘tkazgich keramikasi mahsulotlarini sintez qilish bilan shug‘ullanuvchi hamkasbi ishlatadigan terminlarni unchalik ham tushunmasligi mumkin va bunga ajablanmaslik kerak. Elektrokimyogarning terminologik leksikasi, azotli birikmalar ustida ish olib boruvchi kimyogar-texnolog ishlatadigan terminologiyadan ancha farq qiladi. Kimyoviy texnologiyalar bo‘yicha umumiy asosdagi lug‘atlar ham xorijiy tillardan tarjima qiluvchi mutaxassislar uchun yetarli bo‘lmay qolgan. Shu sababli ham, hozirda neft kimyosi, gaz kimyosi, elektrokimyo, korroziya, yuqori molekulyar birikmalar kimyosi, silikatlar texnologiyasi, kimyoviy tolalar va ho kazo alohida-alohida kimyoviy yo‘nalishlar uchun maxsus chop etilgan qalin-qalin, ko‘p jildli lug‘atlarni uchratish mumkin. Shunga qaramay, istalgan tor sohada faoliyat ko‘rsatuvchi kimyogar bir ko‘rishda tushunadigan umumiy terminlar ham albatta talaygina. Barcha kimyogarlar tez-tez qo‘llaydigan terminlarga ham bor. Ulardan aksariyati yunon yoki lotin tilidan kelib chiqqan bo‘lib, qizig‘i shundaki, lotinchadan olingan terminlarning ba’zilarini mumtoz lotin tili lug‘atlaridan izlab topishning o‘zi mahol. Bunday terminlar «yangicha lotin» deb nomlanadigan tilga oid bo‘lib, uni, qadimgi lotin tili qoidalari asosida o‘rta asrlarda yashagan Yevropalik kimyogarlar o‘ylab topishgan. Keling, eng asosiysidan boshlaymiz...

Barcha ilmiy sohalardagi singari, kimyoga oid terminlarda ham old qo‘shimchalari va yasovchi qo‘shimchalar keng qo‘llaniladi. Dastavval, SI xalqaro birliklar sistemasi birliklarining karrali va ulushli qiymatlari uchun qo‘llaniladigan old qo‘shimchalardan boshlaymiz. SI tizimida yettita asosiy birlik mavjud. Bular: massa birligi – kilogramm; uzunlik birligi – metr; vaqt birligi – soniya; modda miqdori birligi – mol; tok kuchi birligi – amper; termodinamik harorat birligi – kelvin; hamda, yorug‘lik kuchi birligi – kandela birliklaridir. Avvaliga, karrali birliklar uchun yunoncha o‘zak qo‘llanishi va birlik belgisi bosh harf bilan yozilishi; va aksincha, ulushli birlik uchun esa o‘zak lotin tilidan olinishi, hamda, belgisi esa shunchaki, kichik harf bilan yozilishi orqali, ularni o‘zaro farqlashga kelishib olingan edi. Lekin, bu g‘oya amalda o‘zini mutlaqo oqlamadi va turli chalkashliklar, tushunmovchiliklarga olib keldi. Natijada, hozirda, quyidagi jadvalda keltirilgan ko‘rinishdagi karrali va ulushli birliklar qoidasi qabul qilingan. Sezish qiyin emaski, ayrim «ulushlar» 10 ga karrali bo‘lsa, yana boshqalari 1000 ga karralidir. (o‘nga karrali ulushlarning ayrimlari Farang inqilobi paytida qabul qilinganligini ham eslatib o‘tamiz).