Mavzu: pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashning ahamiyati

3. Uchinchisi istisno qonuni
. U qo‘yidagicha ifodalanadi: bir predmet 
haqidagi ikki zid fikrning biri to‘g‘ri, ikkinchisi noto‘g‘ri, uchinchisi istisno 
bo‘ladi. Masalan, «qor oqdir», Їqor oq emas‖, Їqor sariqdir‖ degan mulohazalarning 
birinchisi to‘g‘ri, ikkinchisi noto‘g‘ri, uchunchisi istisnodir. Chunki «qor sariqdir» 
degan mulohaza «qor oq emas» degan mulohaza hajmiga kiradi. Zid 
munosabatdagi hukmlarning biri predmetlar sinfining bir qismiga xos xususiyat va 
munosabatni tasdiqlaydi, ikkinchisi esa shu predmetlarning boshqa qismiga shu 
xususiyat va munosabatni inkor etadi. Ularning har ikkalasi bir vaqtda to‘g‘ri yoki 
bir vaqtda noto‘g‘ri bo‘la olmaydi. Bundan tashqari, zid munosabatdagi 
hukmlardan biri predmetga ma'lum xususiyat va munosabatni taalluqli ekanligini 
tasdiqlaydi, ikkinchisi esa aynan shu predmetga shu xususiyat va munosabatni xos 
ekanligini inkor etadi. Masalan, ЇTraktor mashinadir‖ va ЇTraktor mashina emas‖. 
Uchinchisi istisno qonuni qo‘yidagi formula bilan ifodalanadi: R v R. 
Uchinchisi istisno qonuni nozidlik qonunidek fikrimizning izchil, ziddiyatsiz 
bo‘lishini ta'minlaydi. Uchinchisi istisno qonuni ikki zid fikrning aynan qaysi 

---

to‘g‘riligini ko‘rsatmaydi, lekin ulardan biri har doim xato bo‘lishini bildiradi. Bu 
qonunning ahamiyati shundaki, haqiqatni izlashga yo‘nalish beradi. Uchinchisi 
istisno qonuni ma'lum bir mazmundagi savolga bir paytni o‘zida ham Їha‖ ham 
Їyo‘q‖ deb javob bermasdan aniq ulardan birini tanlashni talab etadi. Shu bilan 
birga ikki zid fikrni oralig‘ida uchinchisi bo‘lmasligini anglatadi.
4. Yetarli asos qonuni
. Bizning u yoki bu fakt, jarayon, hodisa haqidagi 
fikrimiz chin yoki xato bo‘lishi mumkin. Chin fikrni biz uni chinligini, ya'ni,
voqelikka mos kelishini ko‘rsatishimiz lozim. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga 
ta'lim berish jarayonida o‘zi ifodalayotgan fikrlarni asoslab berishi lozim. 
Shundagina u o‘quvchilar uchun ishonarli bo‘ladi. Fikrning asosli bo‘lishi talabi 
yetarli asos qonunida ifodalanadi. Har qanday fikr chin hisoblanadi, agar u yetarli 
asosiga ega bo‘lsa.
Mantiq fanining fikr yuritish madaniyatini o‘stirishdagi ahamiyati. Mantiq
inson tafakkuri madaniyatini ko‘tarish va insoniyatning uzoq tajribasi
natijasida takomillashgan tafakkur shakllari, qonunlari va qoidalarini bilish
uchun xizmat qiladi. U inson fikrining ketma– ket, ziddiyatsiz va asosli 
bo‘lishini ta‘minlaydi. Mantiq fani mazmunini chuqurroq o‘rganish kishilarning 
o‘z tafakkuri va o‘zgalar tafakkuri natijalariga tanqidiy qarash xislatlarini 
rivojlantiradi. Tafakkurning bu sifatlari esa insonning turli ilmiy va amaliy
faoliyatlari sohasidagi ishi uchun katta ahamiyatga ega.