Mavzu. Kimyoviy bog‘langan va gigroskopik suv Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

Kapilyar suv –tuproq qatlamlarining mayda zarralar oralig`idagi juda nozik qilsimon yullar orqali pastdan yuqoriga qarab erkin xarakat eta oladigan suvga kapillyar suv deyiladi.kapillyar suvning qatlamlar orasida yuqoriga qarab harakat etish tezligi va kutarilish balantligi tuproqlarning mexanikaviy tarkibi hamda struktura holatiga ko’ra turlichadir.
Tuproqlarda kapilyar suvning harakati odatda qatlamlardagi nozik qilsimon yo’llarning diametri 10mm bulgandan boshlanib, ayniqsa ular 0,1-0,01mm ga yetganda kuchayadi.
Tabiiy sharoitda o`tkazilgan kuzatishlar asosida qumoq tarkibli tuproq qatlamlarida kapelyar suv bazan 6 metrgachayuqori kutarilsada, lekin kupincha 3-4 m dan oshmasligi, qumloq , qumli tuproqlarda esa kutarilishi 40-80 sm atrofida ekanligi aniqlangan . tuproqdagi kapilyar sestema juda murakkab holatda bulib,uzoro munosabatdagi yirik va nozik kapilyar yig`indisidan iboratdir (2-grafik). Shuning uchun ham kapilyar suvning qatlamlar orqali kutarilish balandligi tuproqning mexanikaviy tarkibi, suturukturasi va zichlik darajasiga kura harxildir. Suturukturasiz, soz tarkibli tuproqlarda zarralar aro yullar juda nozikligi va ular kupincha xavo bilan, Gigroskopik hamda parda suvlar bilan ishxol etilganligi sababli kapilyar suv yuqoriga tamon kup baland kutarila olmaydi. Sutrukturali soz va qumoq tuproqlarda kapilyar suv esa anchagina balandga 3-4 metirgacha kutariladi.
Kapilyar suvning qatlamlari orasidagi harakat tezligi zarralar ulchamiga mutonosib ravishda ortib boradi, yani kapilyar suv yirik zarrali (qumloq va qum) tuproq qatlamlarida mayda zarrali (qumoq va soz) qatlamlardagina nisbatan yuqoriga tezroq harakat bilan kutariladi. Qatlamlarda issiqlikning kutarilishi bilan kapilyar suvning harakati ham tezlashadi, lekin kutarilish balandligi pasayadi.Tuproq eritmasining konsendratsiyasi oshishi bilan kapilyar suvning harakati sekinlashadi.Shuningdek, bunday suvning harakat tezligiga kapilyaryullardagi xavo bo`g`larning qarshiligi xamda ishqalanish singari xollar xam tasir etadi (2-jadval).
Kapilyar suv o`zining manbai va kapilyar yo’llar orqali xarakat etish xususiyatiga ko’ra, asosan, ikki xil –ko’tariluvchi kapilyar suv va muallaq kapilyar suvlarga bo’linadi.
Ko’tariluvchi kapilyar suvning manbai sizot suvlaridir, ular yuqorida aytib o`tilgan sharoitlarga ko’ra harakat etadi. Bo`g`lanish yoki o`simliklarning ildiziga shimilishi narejasida sarf bulayotgan namlik o`rni ana shu kutariluvchi kaelyar suv bilan o`zluksiz va tuxtovsiz tuldirilib turiladi.
Muallaq kapelyar suv sizob suvlari bilan qushilmagan xolda bulib, qatlam oralig`ida joylashadi. Sizob suvi chuqur bulgan yerlarda, ayniqsa strukturali tuproqlarda bu xildagi kapelyar suv yog`indan yoki sug`orishdan kiyin yuzaga keladi.