Tuproq qattiq qismi

Tuproq qattiq qismi

Tuproqning qattik, fazasini tashkil qilgan mexanikaviy va agregat sismlarining kelib chiqishi, tarkibi, mexanik elementlarning tasnifi, uning mohiyati, disperslik va strukturali koeffitsentlar, tuproqning mexanik tarkibiga ko‘ra tasnifi, uning ahamiyati bayon etiladi.

Tuproq hozirgi zamon tuproqshunoslik fani tushunchasida uch qismdan iborat murakkab sistemadir.
Tuproqning qattiq qismi mineral, organik va organomineral jinslardan iborat bo‘dsa, unda saqlanadigan suv yoki boshqacha qilib aytganda tuproq eritmasi — uning suv bilan band bo‘lmagan kavaklarda saqlangan kislorod, azot, karbonat angidrid va shunga o‘xshash gazlar esa uning havo fazasini tashkil etadi.
Tuproqning rivojlanishida uning uchala qismi xamma vaqt o‘zviy bog‘langan tuproq xosil qiluvchi omillar (ona jins, erning relefi va yoshi, organik dunyo va odam) ta’sirida o‘zgarib boradi. Tuproqning bu uchala qismi o‘zaro va bevosita bog‘langan bo‘lib tashqi faktorlar ta’sirida o‘zgaradi.
Tuproq va gruntni dalada yoki laboratoriyada tekshirishda uning qattik, qismining mexanik va agregatllk tarkibini o‘rganish juda muxim.
Bu tuproq kesmasining morfologiyasini aniqlashda tuproq xaritalarida ularni guppalarga ajratishda ham kerak bo‘ladi. Umuman olganda biron bir turdagi tuproqni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishlarini olib borayotganda uning mexanik tarkibini bilish shart. SHuning uchun ham tuproqshunoslikda mexanik tarkibni o‘rganitga doir bir qancha uslublar mavjud. Bu uslublarni maxsus bo‘limlarda bayon etamsh.

Mexanik (granulometrik) elementlar va agregatlar
Tuproqning paydo bo‘lishi — bu eng oldin nurash qobiganmng ustki qismida yotuvchi ona jinsning murakkab jarayonlir (mexanik, ximiyaviy va biologik nurashlar) maxsuli xisoblanadi. Bunday jarayon natijasida xosil bo‘lgan tuprpq qattiq qismining xar xil katta —kichiklikdagi va xar xil shakldagi mineral va tog‘ jinslari bo‘lakchalaridan tortib kolloidlar deb atalgan eng mayda zarrachalarni o‘z ichiga oladi. Nurash tufayli hosil bo‘lgan tog‘ jinslari hamda mineratularning ayrim zarrachalari mexanik elementlar deyiladi.
Tuproq fizikasi adabiyotlarida mexanik element to‘g‘risida xar xil ta’riflar mavjud.
K.K.Gedroys mexanik elementlar:'a «ayrim mikro, ultra va amikrokristallar»ni kiritadi. A.F.Tyulin va I.N.Antipov — Karataev mexanik elementlar deganda, o‘zaro ximiyaviy munosabatda bo‘lgan ayrim. zarrachalarni tugaunadi. A.L.Rods yuqoridagi ta’riflarga kuydagi majburiy shartni kiritadi: mexanik elementlarning har bir zarrachasi ma’lum bir kristallik panjarada bo‘lishi lozim.
A.A.Rodening bu ta’rifida quyidagi narsani tanqidiy tushunish shart: birinchidan, mexanik elementlar faqatgina kristal shaklida bo‘lmasdan, balki amorf hodda uchrashi mumkim. Masalan, kremniy oksidi, temir va alyummpii gidrooksidlari, chirindi moddalari va h.k. ikkinchidan, tumroqdp murakkab kristall panjaraga ega bo‘lgan tog‘ jinslari bo‘lakchalari mexanik elementlar uchraydi.
Granitning mexanik zarrachasida ikki va undan ortiq kristallik panjara saqlanadi.
YUqorida keltirilgan muloxazalardan xulosa qilib mexanik element to‘g‘risida quyidagi ta’rifii beramiz.
Mexanik elementlar nurash kobig‘idagi jins va minerallarning xar xil kattalikda va shakldagi o‘zaro o‘zaro ximiyaviy bog‘liqlika bo‘lgan bo‘lak va bo‘lakchalar, shuningdek amorf b i r i k malardir.
Tabiiy sharoitda mexanik elementlar hamma vaqt o‘zgarishda, ya’ni ular tuprokda mavjud bo‘lgan har xil organik kislotalar, oxak moddasi ta’sirida yoki mexanik mavjud yuza tortilish energiyasiga xamda Vander—Vaals kuchlari ta’sirida birikib tuproq agregatchalarini va bu agregatchalar o‘zaro birikishda davom etib tuproq agregatlarini vujudga keltiradi. Tuproqning eng mayda zarrachasi — kalloidlarda agregat xosil qiluvchi ichki kuchlar yaxshi ifodalanadi. SHuning uchun xam mexanik tarkib jixatdan og‘ir tuproqlarda agregatlarning xosil bo‘lishi uchun katta imkoniyatlar mavjud. Akademik K.K.Gedroys taklifiga ko‘ra 0,25 mm dan kichik bo‘lakchalarni mikroagregatlar, 0,25 mm dan katta bo‘lakchalarni makroagregatlar deb atash shartli qabul qilingan.