Mavzu. Kimyoviy bog‘langan va gigroskopik suv Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

Tuproqdagi suvning turlari
Suv tuproqning turli teshik va kavaklarida saqlanib, o`zining kimyoviy tarkibi va xossalariga ko’ra, tuproq zarralari bilan doimo o`zaro tasir va munosabatda bo’ladi. Bu esa oz navbatida tuproqdagi namning harakati, xossasi va o’simlikga shimilish holatini belgilaydi.
Tuproqdagi suv har xil tabiiy kuchlar tasirida bo’lib , bu kuchlar tuproqning tarkibi va xosslari (mexanikaviy tarkibi, chirindi miqdori va strukturasi ) ga birikgan suv, Gigroskopik suv, parda suv, kapilyar suv, gravitatsion suv, bug`simon suv, qattiq holdagi suv, sizot suvlari kabi shakl va holatda bo`lishi mumkin.
Kimyoviy birikgan suv –tuproq tarkibidagi mineral kalloidlar va minerallar tarkibida gidroksil birikma (Fe(OH)3, Al(OH)3, Ca(OH)2 yoki malekula holida (CaSO4).2H2O), Na2SO4.10H2O) uchraydi. Gidroksil birikmalardagi suvni ajratishda tuproqni ancha yuqori darajada (400-800) gradusda qizdirish kerak bo’ladi, ammo geps (CaSO42H2O) va merabelet (Na2SO4.10H2O) singari minerallardagi suv molekulasini ajratib yuborish uchun esa tuproqni 100-200 gradusda qizdirish kifoya qiladi. Tuproqning muhim tarkibiy qismi hisoblangan kimyoviy suv o`simlikga singmaydigan xolatda, yana o`simlikning suvga bo’lgan talabini ta’min etishda qatnashmaydi.
Gigroskopik suv-tuproq zarralari yuzasiga adsorbsiyalangan yani singdirilgan suv hisoblanadi. Tuproqning havodagi namni singdirib olish qobiliyatiga Gigroskopiklik va singdirilgan namga esa Gigroskopiklik suv deyiladi. Gigroskopik suvning miqdori havoning nisbiy namligi va haroratiga hamda tuproqning mineralogik, mexanikaviy va organik tarkibiga bog`liq.
Havoning nisbiy namligi qancha yuqori bo’lsa, tuproq suv molekulalarini shuncha ko’p singdiradi va natijada tuproqda Gigroskopik suv miqdori ham ko’payadi. Issiqlik ortgan sayin tuproqda suv oz singdiriladi va aksincha, tempratura pasayishi bilan tuproq suvni ko’proq singdira boshlaydi.
Tuproqdagi suvni aniqlash yuzasidan olib borilgan tekshirishlar tuproq zarralari yuzasini bir necha qavat suv molekulalari o`rab olishi natejasida Gigroskopik suv paydo bo’lishligini ko’rsatadi. Havo suv bug`i bilan to’yingan (havoning nisbiy namligi 100% ga yaqin) sharoitda tuproq zarralari yuzasidagi Gigroskopik suv miqdori 1,5-2 barobar ko’payadi va maksimal Gigroskopiklik vujudga keladi.
Tuproq yuzasiga suvning adsorbsiyalanish (singish) protsessi tuproqning ekzotermik, yani malum darajada issiqlik chiqarish xarakteri bilan bog`liq bo’lib, bu esa adsorbsiya holatining asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Gigroskopik suvning miqdori birinchi navbatda tuproqning mexanikaviy va mineralogik tarkibi hamda organik moddalar miqdoriga bog`liq. Ser chirindi va mexanikaviy tarkibli tuproqlarda Gigroskopik suv oz chirindili yengil tuproqdagina nisbatan ko’p bo’ladi.
Kuchli bosim (bir necha atmosfera bosimiga teng) ta’siri ostida adsorbsiyalangan bu Gigroskopik suv mustahkam birikgan suv deyiladi va o`simlikga singmaydi. O`simlik ildizi osmotik bosimi ancha kam bo’lganligidan bu turdagi suvni o`ziga shimib olmaydi.
Erkin holdagi suvda eriydigan moddalar odatda Gigroskopik suvda erimaydi. Bu suv tuproqdagi xarorat 4-78 gradis oralig`ida bulgandagina muzlaydi. Gigroskopik suv zarra yuzasida xarakat etmaydi, uni chiqarib yuborish uchun tuproqni bir necha soat davomida 100-105 gradus issiqlikda qizdirish bkerak buladi. Ana shundagina tuproq absalyut quruq holatga o’tadi. Demak, tabiiy sharoetda har qanday tuproqda ham ma’lum miqdorda Gigroskopik suv bo’ladi.