Mavzu: fan-texnika taqaqqiyoti iqtisodiy rivojlanish omili sifatida

II. 3. Ta’lim mazmunida “Fan, ta’lim va amaliyot” integrasiyasining zarurligi. 

Fan va texnikaning ishlab chiqarish bilan yaqindan integrasiyalashib borish bu davr taqozosidir. Shuning uchun ham bugungi yoshlar maktablarni bitirib hozirgi zamon texnikasining asoslari haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo’lishlari lozim. 

Bugungi yuksalayotgan fan va texnikamiz bizga jamiyat qonunlari va tabiatdagi
hodisalar mohiyatini, bizni o’rab turgan muhitni rivojlantirishni tushunib yetishga yordam beradi. Ilg’or fan va texnika texnologiyalar tufayli inson atrof muhit
bilan faol hamkorlikda bo’ladi, uning yashash sharoitlari yaxshilanadi. XIX asrning oxiri XXI asrning boshlarida fan va texnika misli ko’rilmagan darajada rivoj
landi. Bu davrda sanoat, transport va boshqa sohalarni avtomatlashtirishga kirish
ildi.
Avtomatik boshqarish nazariyasiga asoslangan “Kibernetika” nomli yangi fan vujudga kelishiga asos bo’ldi. O’tgan yillar mobaynida yetuk olimlar yordamida kibernetika fanining texnik asoslari bo’lmish kompyuterlarning o’nlab, yuzlab tur
lari yaratilgan bo’lib, ular hisoblash jarayonini yengillashtiradi. Shunga qaramay, bugungi kunda yaratilgan kompyuterlarning turli ko’rinishlarini, ya’ni kompyuter
larni va mini kompyuterlarni takomillashtirishga olimlar tezlik bilan kirishdilar. Kelgusi davr kompyuterlari sekundiga ulardan bir necha ming barobar tez ishlaydigan bo’lishi kutilmoqda. Ko’rinib turibdiki, bugungi dunda hisoblash ishlarini 
tezkor bajarish uchun ko’plab kompyuterlar zarur. Kompyuterlardan fizika, matematika, astronomiya, kimyo, geofizika, texnika va boshqa bir talay fan sohalariga 
oid turli xil murakkab matematik masalalarni yechishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Ayniqsa, atom energiyasi, qurilish, kosmik fazoni zabt etish va boshqa
ko’pgina sohalarning beqiyos rivojlanishini ularga hisoblash texnikasini keng ko’lamda qo’llanilayotganligining natijasi deb qarash mumkin. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, fizika, matematika, elektronika kabi fanlarning eng ulkan 
yutuqlarini mujassamlashtirilgan kompyuterlar shu paytgacha yaratilgan har qanday hisoblash mashinalaridan ham ustunlik qiladi. Hozirgi kunda kompyuterlar qo’llanilmayotgan biron sohani topish qiyin. Ular dastgoh, sex, zavodlarni boshqarishda ham insonga yaqindan ko’maklashmoqda. Kompyuterlarning ikki muhim xususiyati: hisoblashni tez bajarishi va xotirasida katta hajmdagi axborotni ishlab chiqish uchun juda ko’p imkoniyatlar yaratib bermoqda. Turli xil jarayonlarni har
tomonlama o’rganishga bo’lgan ehtiyoj ma’lum tarzdagi hisoblash operasiyalarini tezlashtirish, aqliy faoliyatining ayrim tomonlarining modellashtirish va shu kabi ishlarni avtomatlashtirishni talab qiladi. Bu esa faqat hozirgi kunimiz kashfiyotlari
emas, balki kelajagi porloq davlat barpo etish uchun jiddiy harakatlarning biridir. 
Tadqiqotlar insonning uzoq yashashi, farovon turmushi uchun yaratilishini e’tiborga olib bu sohadagi olimlarning keyingi maqsadi odam turli organizmlarga mos ishlab chiqilgan tizimlarni birlashtirish “Sun’iy odam” yasashdek buyuk maqsadga qaratilgan. Umuman olganda hozirgi zamon fan texnika inqilobi avtomatika,
uning elementlari va vositalari yadrosini tashkil qiladi va bunday bo’lishi hozirg davr taqozosi. Demak, uchinchi ming yillik birinchi asrida yashovchi barkamol 
avlod muntazam ravishda ilmiy texnik taraqqiyot bilan tanishtirilib borilmog’i lozim ekan. Bu taraqqiyotdan tanish bo’lish uchun bugungi kunda Respublikamizda 
keng imkoniyatlar mavjud. Ular: masofaviy ta’lim, “Internet” tarmog’iga ulanish, elektron darsliklar, elektron o’quv qo’llanmalar va hokazolardir.
Demak, har bir yosh uchinchi ming yillikning birinchi asri bo’lmish “XXI asr – intellektual asr” ning faol ishtirokchisi bo’lish uchun ular mazkur davrning ta’lim tarbiya sivilizasiyasining faol ishtirokchisi bo’lmog’i lozim va buning uchuchun zamonaviy ta’lim mazmunini yuqoridagi kabi fan va texnika yutuqlari bilan boyitib borish kerak. Buning uchun barkamol avlodni shakllantirishni quyidagicha
amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Bugungi yuksalayotgan fan va texnikamiz bizga jamiyat qonunlari va tabiatdagi hodisalar mohiyatini, bizni o`rab turgan muhitni rivojlantirishni tushunib etishga yordam beradi. Ilg`or fan va texnika – texnologiyalar tufayli inson atrof – muhit bilan faol hamkorlikda bo`ladi, uning yashash sharoitlari yaxshilanadi. XIX asrning oxiri XXI asrning boshlarida fan va texnika misli ko`rilmagan darajada rivojlandi. Bu davrda sanoat, transport va boshqa sohalarni avtomatlashtirishga kirishildi. Avtomatik boshqarish nazariyasiga asoslangan “Kibernetika” nomli yangi fan vujudga kelishiga asos bo`ldi<sup>15</sup>.
O`tgan yillar mobaynida etuk olimlar yordamida kibernetika fanining texnik asoslari bo`lmish kompyuterlarning o`nlab, yuzlab turlari yaratilgan bo`lib, ular hisoblash jarayonini engillashtiradi. SHunga qaramay, bugungi kunda yaratilgan kompyuterlarning turli ko`rinishlarini, ya`ni kompyuterlarni va mini – kompyuterlarni takomillashtirishga olimlar tezlik bilan kirishdilar. Kelgusi davr kompyuterlari sekundiga ulardan bir necha ming barobar tez ishlaydigan bo`lishi kutilmoqda. Ko`rinib turibdiki, bugungi dunda hisoblash ishlarini tezkor bajarish uchun ko`plab kompyuterlar zarur.
Kompyuterlardan fizika, matematika, astronomiya, ximiya, giofizika, texnika va boshqa bir talay fan sohalariga oid turli xil murakkab matematik masalalarni echishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Ayniqsa, atom energiyasi, qurilish, kosmik fazoni zabt etish va boshqa ko`pgina sohalarning beqiyos rivojlanishini ularga hisoblash texnikasini keng ko`lamda qo`llanilayotganligining natijasi deb qarash mumkin. Keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, fizika, matematika, elektronika kabi fanlarning eng ulkan yutuqlarini mujassamlashtirigna kompyuterlar shu paytgacha yaratilgan har qanday hisoblash mashinalaridan ham ustinlik qiladi. Hozirgi kunda kompyuterlar qo`llanilmayotgan biron sohani topish qiyin. Ular dastgoh, tsex, zavodlarni boshqarishda ham insonga yaqindan ko`maklashmoqda. Kompyuterlarning ikki muhim xususiyati: hisoblashni tez bajarishi va xotirasida katta hajmdagi axborotni ishlab chiqish uchun juda ko`r imkoniyatlar yaratib bermoqda.
Turli xil jarayonlarni har tomonlama o`rganishga bo`lgan ehtiyoj ma`lum tarzdagi hisoblash operatsiyalarini tezlashtirish, aqliy faoliyatining ayrim tomonlarining modellashtirish va shu kabi ishlarni avtomatlashtirishni talab qiladi. Bu esa faqat hozirgi kunimiz kashfiyotlari emas, balki kelajagi porloq davlat barpo etish uchun jiddiy harakatlarning biridir.
Tadqiqotlar insonning uzoq yashashi, farovon turmushi uchun yaratilishini e`tiborga olib bu sohadagi olimlarning keyingi maqsadi odam turli organizmlarga mos ishlab chiqilgan tizimlarni birlashtirish “Sun`iy odam” yasashdek buyuk maqsadga qaratilgan. Umuman olganda hozirgi zamon fan – texnika inqilobi avtomatika, uning elementlari va vositalari yadrosini tashkil qiladi va bunday bo`lishi hozirgi davr taqozosi.
Demak, uchinchi ming yillik birinchi asrida yashovchi barkamol avlod muntazam ravishda ilmiy - texnik taraqqiyot bilan tanishtirilib borilmog`i lozim ekan. Bu taraqqiyotdan tanish bo`lish uchun bugungi kunda Respublikamizda keng imkoniyatlar mavjud. Ular: masofaviy ta`lim, “Internet” tarmog`iga ulanish, elektron darsliklar, elektron o`quv qo`llanmalar va hakozolardir.
Demak, har bir yosh uchinchi ming yillikning birinchi asri bo`lmish “XXI asr – intellektual asr” ning faol ishtirokchisi bo`lish uchun ular mazkur davrning ta`lim – tarbiya tsivilitsiyasining faol ishtirokchisi bo`lmog`i lozim va buning uchun zamonaviy ta`lim mazmunini yuqoridagi kabi fan va texnika yutuqlari bilan boyitib borish kerak. Buning uchun barkamol avlodni shakllantirishni quyidagicha amalga oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi:

• 
  xalqimizning boy ma`naviy va intellektual salohiyati hamda umumbashariy qadriyatlariga suyangan holda ta`lim – tarbiyani rivojlantirishning jahon talablarini hisobga olib DTSni takomillashtirish;
  
• 
  shakllanishi lozim bo`lgan barkamol avlodning ma`naviy – ma`rifiy tarbiyasida boy milliy, madaniy – tarixiy an`analari, xalq urf – odatlari va umumbashariy qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy va pedagogik shakllar hamda manbalarni ishlab chiqish va joriy qilish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimida o`quv – axborot muhitini yaratish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimida zamonaviy axborot texnologiyalari va kompyuter tarmoqlari bazasida ta`lim jarayonining axborotli ta`minotini rivojlantirish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimida kompyuter – kommunikatsiyasi tarmoqlari (kompyuterlar, kompyuterli tizimlar, kasbiy kompyuterli o`yinlar, elektron telekonferentsiyalar va h.k.) dan keng foydalanishga erishish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimi – dagi yutuqlarni keng joriy etishda ommaviy axborot vositalaridan muntazam foydalanib borish mexanizmlarini asoslash;
  
• 
  yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishning aniq mexanizmlarini ishlab chiqish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimida yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishga yo`naltirilgan ilmiy tadqiqot ishlarini salmog`ini kengaytirish, “Fan ta`lim amaliyot” integratsiyasining uzluksiz ta`lim tizimiga samarasini aniqlab borish;
  
• 
  uzluksiz ta`lim tizimiga ilg`or rivojlangan davlatlar bilan hamkorlikda mutaxassislar tayyorlashga erishish, hamkorliklarda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish va hokozlar¹⁶.
  

Zamonaviy ta’limni isloh qilinishida auditoriya soatlarining kamaytirilishi hisobidan mustaqil ta’lim soatlarining hajmini oshirishga e’tibor qaratilmoqda. Bu holda ta’limning asosi oʻqituvchi nazoratidagi talabaning mustaqil faoliyatiga oʻtadi. Auditoriya va auditoriyadan tashqari mashgʻulotlar nisbatini aniqlashda mustaqil ta’limni tashkillashtirish va boshqarishga e’tibor kuchaytiriladi. Buni samarali amalga oshirish uchun oʻqituvchi va talabalarning tayyorligi muhim ahamiyatga ega. Oliy ta’lim muassasalariga qabul qilinayotgan abituriyentlardan mustaqil ravishda bilim olish koʻnikmalari va malakalari shakllangan boʻlishi talab etiladi. Bundan tashqari ular ta’lim jarayonida qoʻllaniladigan axborot kommunikatsiya texnologiyalari, oʻqitishning elektron vositalaridan foydalanishning boshlangʻich malakasiga ega boʻlishi lozim. Mustaqil oʻqish insonning mustaqil fikrlash, holatni baholash, xulosa va bashorat qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Mustaqil ta’lim jarayoni talabaning oʻz xohishiga koʻra mustaqil bilim olishiga olib kelmaydi, balki talabaning oʻqituvchi tomonidan tizimli ravishda boshqariladigan mustaqil faoliyati hisoblanadi. Bunday mustaqil faoliyat malakali mutaxassislar tayyorlashda ustivor vazifalardan biri hisoblanib, berilayotgan axborotlar va ma’lumotlar talabani bilim olishlari uchun qiziqarli boʻlgandagina ular tomonidan faol qabul qilinadi. Taʼlim faoliyatini rivojlantirish uchun multimedia texnologiyalaridan foydalanishning ilmiy va amaliy ahamiyati shubhasizdir. Zamonaviy multimedia texnologiyalariga asoslangan fizikani o‘qitishning katta blokli texnologiyasini birlashtirish yetakchi g‘oya bo‘lishi kerak¹⁷.

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, u yoki bu variantning boshqalarga nisbatan afzalliklarini isbotlash har doim ham aniq bo'lmasligi mumkin, shuning uchun xarajatlarni kamaytirish asosida eng iqtisodiy variant tanlanadi. Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlariga inflyatsiya ta'sir qiladi, shuning uchun ko'rsatkichlarni hisoblashda uni hisobga olish kerak. Iqtisodiy samaradorlikni hisoblashning to'g'riligi ularning narxlarining inflyatsiya darajasi hisobga olinadigan resurslar sonining ko'payishi bilan ortadi. Mahsulot yoki resursning prognoz narxi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi
Ilmiy bilimlar muayyan davrda insonlarning turli faoliyatlari natijasida shakllanib kelgan. SHu ma’noda har qanday tajriba ijtimoiy-tarixiy mohiyatga ega bo‘lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mexnat jarayonida vujudga keladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh jamiyat va avlodning dunyoqarashi tarixiy moxiyatga ega ekanini ko‘rsatadi.
Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nixoyatda oddiy bo‘lgan. Agar shunday bo‘lmaganda har qanday jism o‘z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqarish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamon buyuk olimi Arximed “Evrika!» ya’ni “Topdim!” deya qichqirmagan bo‘lardi. Dunyoqarash jamiyatga, uning rivojlanishiga mos ravishda asta-sekin takomillashib borgan. Taraqqiyotning “keyingi davrlarida fan sohasida qilingan kashfiyotlar inson dunyoqarashining naqadar chuqurlashib, uning bilimlari doirasi kengayib ketganini ko‘rsatadi.
Bunda vorisiylik an’anasi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Har bir davr kashfiyotlari o‘tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarining eng yaxshilarini, ilg‘or va ijobiylarini o‘zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillariga ega bo‘lgan dunyoqarash shakllanib boradi. Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-iloxiy qarashlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular insonning Olloxga bo‘lgan e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lib, vujudga kelishiga ko‘ra, boshqa dunyoqarash shakllari kabi muayyan asoslarga ega bo‘ladi. Mifologik dunyoqarash afsonaviy kuchlarni e’tirof etish bilan bog‘liq bo‘lsa, diniy dunyoqarash iloxiy qudratlarga e’tiqod qilish bilan bog‘liq.