Mavzu: D. I. Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy qonuni va davriy sistemasi hamda uning ahamiyati

Atom musbat zaryadli yadro va manfiy zaryadli elektronlardan iborat;

Yadro atomning markazida joylashgan bo’lib, praton va neytronlardan tashkil topgan. Yadroda atomning barcha massasi yig’ilgan.

1913 – yilda Mozli yadroning zaryadi atomning raqamiga tengligini va bu elementning tartib raqami ekanligini aniqladi hamda tartib raqamini Z xarfi bilan belgilashni tashkil etdi. Yadrodagi pratonlar soni va neytronlar soni N larning yig’indisi massa soni A gat eng bo’ladi.

Masalan: atomi elementlar tarkibi quyidagichadir; tartib raqam element yadro element yadro zaryadiga teng (1913 y. Mozli) demak kaliy atomning ushbu izatopi yadrosida 19 ta praton, praton-neytron nazariyaga ko’ra (1932 y. Ivanenko va Geyzenberg) dan ta neytron bor. Atom elektroneytral (E. Rezerford), ya’ni undagi musbat zaryadlar soni manfiy zaryadlar soniga tengligidan atomi yadrosi atrofida 19 ta electron borligini etirof etish mumkin.
Misol: Dixromat ioni tarkibini necha praton neytron va elektronlar tashkil etadi?


Yechish: Dixromat ioni formulasi bo’lib, bunda xrom tartib raqami 24, kislorod tartib raqami 8 ligidan foydalanib hamda iondagi atomlar sonidan kelib chiqib, ushbu iondagi pratonlar soni ta. Neytronlar soni . Elektronlar soni protonlar soniga teng bo’lishi kerak, lekin ionlarda teng bo’lmasdan ushbu ionda, ionning oksidlanish darajasi – 2 ga tengligidan elektronlar soni jami pratonlar sonidan 2 taga ortiqligini e’tirof etsak, jami elektronlar soni 104+2=106 ga teng bo’ladi. Test javobi; 104, 112, 106 ya’ni C ga to’g’ri keladi.
Atom yadrosi neytronlar va protonlardan tashkil topgan.

• 
  Neytron zaryadsiz zarracha bo’lib, nisbiy massasi 1m.a.b.ga teng. harfi bilan belgilanadi.
  
• 
  Prrratonning zaryadi +1 ga, massasi 1 ga teng. harfi bilan belgilanadi.
  

• 
  Atomning yadro zaryadi shu elementning elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng. Z= =
  
• 
  Vodorod atomi yadrosida bitta proton bo’ladi, neytronlar esa yo’q.
  
• 
  Atomning massasi yadrodagi protonlar va neytronlar massalarining yig’indisiga teng. A_r= + ; ; yoki
  

Masalan, alyuminiy atomi yadrosida 13 ta proton va 14 ta neytron bo’ladi. Uning
A_r(Al) =13+14=27 m.a.b.

• 
  Radiaktiv elementlarning o’z-o’zidan turli nurlar chiqarishi natijasida yangi kimyoviy element hosil bo’lishi radiaktiv yemirilish deyiladi. Quyida biz siljish qonunini ko’rib chiqamiz.
  
• 
  -yemirilishda yadro zaryadi 2, massasi 4 birlik kamayadi. Demak, yangi hosilo bo’lgan kimyoviy elementning tartib raqami 2 ga kamayib sistemada ikki xona chapga siljidi. Misol:
  
• 
  - yemirilishda yadro massasi o’zgarmaydi, yadro zaryadi esa bir birlikka ortadi. Bunda yadroda 1neytron pratonga aylanadi; Misol:
  
• 
  pozitronli yemirilishda yadro massasi o’zgarmaydi yadro zaryadi esa bir birlikka kamayadi. Bunda yadroda 1praton neytronga aylanadi; Misol:
  
• 
  Agar atom yadrosiga 1 ta qulasa atomning massasi o’zgarmaydi, zaryasi 1 birlikka kamayadi. Bunda yadroda praton elektronni biriktirib olib netronga aylanadi; Misol:
  

Test-1. Quyidagi yadro reaksiyasi natijasida 4,23 mg fransiy yadrosi emirilganda, necha sm³ geliy va qanday element izotopi hosil bo‘ladi?
1) 2) 0,127 3) 4) 5) 1,27 3) 1274
A) 2, 3 V) 6, 4 S) 6,1 D) 4, 2 E) 5, 3