Mavzu : Energosistemalarni avtomatlashtirish Reja: Kirish

Elektr energetika tizim avtomatikasining roli va unga qo‘yiladigan 

asosiy masalalar va vazifalar  

Elektr  energetikaning  asosiy  masalalaridan  biri  elektrstansiyalar  va 

energosis-temaning 

parallelь  ishlash  turg„unligini  ta‟minlash.  Ularning 

turg„unligining  buzilishi  juda  kup  elektr  energiyaning  iste‟molchilarning 

toksizlanishiga,  elektr  stansiya    va  tarmoqlarning  elektr  qurilmalarining 

shikastlanishiga olib keladi. 

Katta quvvatli elektroenergetik tizim – bu sunniy xosil qilingan katta sistema 

bo„lib  uni  boshqarishni  tashkillashtirish  muxim  va  murakkab  ilmiy  –  texnik 

muammo  xisoblanadi.  Energosistemani  birlashtirish  uning  ishlash  ishonchliligini 

va  ist‟emolchilarni  energiya  bilan  ta‟minlashning  iqtisodiy  samaradorligini 

oshirishga qulaylik tug„diradi, lekin ammo bu imkoniyatni amalga oshirish rejimni 

boshqarishning effektiv tizimini yaratishni taqoza etadi.  

Energosistemaning  turg„unligi  ilmiy  va  fan  –  texnika  yo„nalishi  bo„lib 

turg„unlikning umumiy nazariyasiga tayanadi va xar qanday material  sistemaning 

xarakatiga xar xil faktorlarning ta‟siri o„rganiladi. Sistemaning xarakati deyilganda 

uning  parametrlarining  vaqt  bo„yicha  o„zgarishi  tushiniladi.  Energosistemada 

shunday parametrlar ko„rinishida generatorlarning  va yuklamaning quvvati, toklar, 

kuchlanish,  elektr  mashina  rotorlarning  aylanish  chastotasi  va  generatorlar 

EYUKlari  orasidagi  burchak.  Xar  qanday  material  no„qtaning  xarakati  turg„un 

xisoblanadi qachonki, agar ta‟sir etayotgan faktorlar ta‟sirida uning xarakati kichik 

qiymatga o„zgarsa, aks xolda rejim noturg„un deb qabul qilinadi. 

Aniqki, material sistema xarakatining turg„unliigini aniqlash usuli va tartibi 

juda katta mexnat talab qilishi, uning xar bir xarakatining boshlang„ich xolatga va 

xar  bir  faktorga  bog„liqligi  xisoblanadi.  Ba‟zi  xollarda    sistema  xarakatining 

turg„unlik  sharti  umumiy  xolda  qaraladi.  Bu  sistemaning  turg„unligini  taxlil 

qilishni  bir  oz  osonlashtiradi.  Sistema  turg„unligini  matematik  mezonlar  orqali 

ifoda  etish  uning  differensial  tenglamasining  murakkabligiga  va  ta‟sir  etayotgan 

turkining inrtensivligiga bog„liq.  

Turg„unlik  nazariyasini  energosistemaga  qullash  imkoniyatiga  ko„ra 

sistemaning  ikkita  turg„unligini  qaraymiz.  Sistemada  sodir  bo„ladigan  kichik 

turtkilar ta‟sirida GOST 21027 – 75 ga ko„ra statik turg„unlik  qaralsa , unda sodir 

bo„ladigan  katta  turkilarda  esa  dinamik  turg„unlik  qaraladi.  Ikkinchi  tomondan 

katta  turtkilarda  dinamik  turg„unlik  deyilganda  sistemaning  natijaviy  turg„unligi 

ham  ko„zda  tutiladi.  Natijaviy  turg„unlik  –  bu  energosistemaning  asinxron  rejim 

paydo  bo„lgandan  sung  sinxron  ishlash  rejimini  tiklash  qobiliyatiga  aytiladi. 

---

22 

Sistemaning  turg„unlik  masalasini  statik  turg„unlik  masalasiga,  dinamik  va 

natijaviy turg„unlik masalasiga bulish qandaydir bir ma‟noda shartli xisoblanadi.   

Energosistema  rostlanadigan  ob‟ekt  sifatida  har  xil  ta‟sir  va  turtkilarga 

uchraydi,  bu  sharoitda  uning  iqtisodiy  yutuqlim  va  normal    rejimini  ta‟minlash 

talab etiladi, shuning uchun u xar xil rostlovchi uskunular bilan jixozlanadi. 

Energosistemaning  turg„unligini  oshirish  bo„yicha  qo„llaniladigan  yangi 

umumsistemaviy tadbirlarning kiritilishiga urishgacha bo„lgan vaqtlarda ham juda 

katta  ahamiyat  berilgan.  Bu  masalani  echish  uchun  energosistema  uchun    aynan 

kerak bo„ladigan tadbirlar kompleksiga quyidagilar kiradi: kuchlanishning avariya 

xolatida  payishida  sinxron  generatorlarda  qo„zg„atishni  jaddalashtirish 

(forsirovkani)  qo„llash;  barcha  sinxron  generator  va  sinxron  kompensatorlarni 

qo„zg„atishni  avtomatik  rostlagich  bilan  jixozlash;  rele  himoyasi  va 

uchirgichlarning  tezkorligini  oshirish;  avtomatik  qayta  ulagich(AQU)ni  tadbiq 

etish, rezervni kiritish, chastota bo„yicha avariya holatida yuksizlantirish tadbirlari 

qo„llaniladi. 

Bu  tadbirlarning  yuqori  samaradorligi  ekspluatatsiya  sharoitida  va  maxsus 

tekshirishlar  natijasida  tasdiqlangan.  CHunki  ular  o„zining  qiymatini 

energosistemani  birlashtirish  bosqichlarida  va  yagona  energetik  sistema  hosil 

qilinganda  ham  saqlaydi.  SHunisi  e‟tiborga  molikki  sinxron  generatorlarda  QAR 

o„rnatilgandan  sung  sistemada  sodir  bo„ladigan  kuchlanish  kuchkisi  batomom 

bartaraf etildi.    

 Hudidiy energobirlashmalarni yaratish paytida energosistemada chastota va 

quvvatning o„zgarish jarayoniga ta‟sir etadigan energosistemaning  parametrlari va 

xarakteristikalarini    o„rganishga  katta  extiyoj  to„g„iladi.  Energosistemaning 

normalь va avariya rejimlarini taxlil qilish va energosistemaning parallelь ishlash 

bilan  bog„liq  bo„lgan  masalani  echish  uchun  va  rejimni  avtomatik  boshqarish 

uskunalarini tadbiq etish uchun birlashgan energosistemaning bir qancha parametr 

va  xarakteristikalarini    talab  etiladi.  Bularga  kiradi:  boshqarilmaydigan 

energosistemada  chastotaning  tebranishi,  yana  chastotani  avtomatik  rostlashda; 

statizm  yoki  ishlab  chiqarilayotgan  aktiv  quvvatning  va  umumiy  yuklamaning 

chastotaga  bog„liqlik  xarakteristikasiga  qiyaligi,  energosistemaning  aktiv 

quvvatning  keskin  pasayishida  va  ekvivalent  inersion  doimiysining    o„zgarishida 

chastotaning  o„zgarishining  xarakteri;  energobirlashmada  quvvat  balansi 

o„zgarishining  (chastota  o„zgarishining)  xarakteri  va  sistemalar  aro  aktiv  quvvat 

almashuvining noregulyar tebranishi kiradi. 

---

23 

Avariyaga  qarshi  avtomatikaning  keng  qo„llanilishi  uzun  elektr  uzatish 

liniyalarini  barpo  etish  paytiga  to„g„ri  keladi;  avariyaga  qarshi  boshqarish 

uskunalari  keng  tarqaldi.  Tranzit  elektr  uzatish  liniyalarining  rejimi  va 

turg„unligini  ekperimentalь  tekshirish  va  keyinchalik  sistemalar  aro  bog„lanishni 

tekshirishga  olib  kelgan  tadbirlar  avariyaga  qarshi  boshqarish  uskunalarini 

ishlashini  va  uning  mostlashini  optimallashga  bag„ishlangan  tekshirishlar  kiradi. 

Issiqliq  elektr  stansiyalarini  (IES)  yaratilishi  va  ularni  turg„unlik  sharti  bo„yicha 

parametrlari  noqullay  bo„lgan  qatta  quvvatli  energobloklar  bilan  jixozlash  IESni 

avtomatik  yuksizlantirish  avtomatikasini  kiritishni  taqoza  etadi.  Bir  qancha 

IESlarda  olib  borilgan  eksperimentalь  tekshirishlar  ko„rsatadiki  eng  samarali 

avtoma-tiik  qurilma  bo„g„  turbinalarini  avariya  xolatida  boshqarish  (AUMPT)  va 

impulьsli yuksizlantirish avtomatikasini kiritishda etakchi rolь bajardi.    

Birlashtirilgan  yagona  energosistema  (EES)  tarkibiga  yangi  birlashgan 

energosistemalarni  kiritishda  va  birlashgan  energosistemalar  aro  bog„lanish 

sxemasini  sezilarli  o„zgartirishlarda  doimo  sistemaning  parallelь  ishlash  rejimini 

va  turg„unligini  tekshirishlar  olib  borilgan.  Bu  olib  borilgan  sinashlar  paytida 

sistemalar aro aktiv quvvat almashuvining noregulyar tebranishi,  turg„unlik sharti 

bo„yicha  sistemalar  aro  bog„lanishning  chegaraviy  rejimi,  parallelь  ishlashni 

boshqaradigan    uskunalar  va  usullar  tekshirildi,  avtomatik  boshqarish 

avtomatikasining  optimal  mostlash  urnatilgan.  Kupincha  bu  sinashlardan  oldin  

sistema  rejimi  va  turg„unligini  tekshiradigan  kengaytirilgan  xisoblash  ishlari  olib 

boriladi;  eksperimentalь  va  xisobiy  tekshirishlarni  solishtirish  natijasida 

xisoblashlar va tekshiralayotgan sistema modeli aniqlashtirilgan. 

Katta energosistemalarning strukturaviy va rejimiy xususiyati uning normalь 

va  avariya  rejimlarini  avtomatlashtirish  masalasini  echish  juda  katta  axamiyatga 

ega.  Ular  orasida  eng  muximi  xisoblanadi:  chastotani  birlamchi  rostlashning 

sifatini  oshirish;  aktiv  quvvat  va  chastotani  avtomatik  ikkilamchi  rostlashni 

rivojlantirish 

va 

avariyaga 

qarshi 

boshqarish 

sistemasi. 

Sistemani 

mukkamalashtirish  va  avtomatik  boshqarish  sistemasi,  ya‟ni  avtomatik  qurilmani 

va  uning  optimalь  mostlashni  tanlash  uchun  elektrostansiya  agregatlarining 

xarakteristikalarini,  energosistema-ning  yukini,  butun  energosistemaning  normalь 

va avariya sharoitlarida boshqarish jarayoniga ta‟sirini bilishi kerak.    

Energosistemaning asosiy strukturaviy  tashkil etuvchilariga kiradi: 

-  energosistemaning  ortiqcha  quvvat  mavjud  bo„lgan  qismidan  energiyani 

energodefitsit  bo„lgan  qismiga  turg„un  uzatishni  ta‟minlash  uchun  asosiy  elektr 

tarmoqning ishonchliligi; 

---

24 

-  CHastotaning  normativ  qiymatida  elektr  stansiyalarning  talab  etilayotgan 

quvvat  balansini  ta‟minlash  va  uni  ushlab  turish  qobiliyatini-  ya‟ni  elektr 

energiyani ishlab chitqarishning ishonchligligi; 

-  Energosistemaning  yuklamali  tugunlarini  uzliksiz  elektr  energiya  bilan 

ta‟minlash qobiliyati va taqsimlovchi tarmoqning ishonchliligi; 

energosistemaning  ishonchliligi  uning  iste‟molchilarga  etkazib  bera 

olmayotgan  elektr  energiyaning  nisbiy  qiymati  bilan  baholanadi.  Uning  sababi 

rejimning  avariya  holatida  buzulishini  bartaraf  etish  va  oldini  olish  uchun 

dispetcher  xodimlarining  bo„yro„g„i  bilan  bajariladigan  iste‟molchilarni  cheklash 

va uzish; 

-  elektr  energiyaning  sifati  keskin  uzgarganda  elektr  qurilmalarining 

shikastlanishini  va  texnologik  jarayonning  buzilishini  bartaraf  etish  uchun 

xodimlar tomonidan bajariladigan operativ uchirishlar; 

- energosistema sxemasining avariya xolatida buzulishi tufayli ta‟minlovchi 

nimstansiyani butunlay yoki elementlarni avariya xolatida avtomatik uchirish; 

-  energosistemada  maxaliy  avariyaga  qarshi  avtomatikaning  ta‟siridan 

kuchlanish va chastotaning juda sezilarli darajada pasayishida yoki energosistema 

rejimining avariya xolatida buzilishida avariyaga qarshi avtomatikasining ta‟sirida 

ist‟emolchilarni avtomatik o„chirish. 

Energosistema  yiriklashgani  va  sistema  tashkil  etuvchi  tarmoqlarning 

rivojlangani sari aloxida elementlarning o„zaro bog„liqligi kuchayadi: 

-  energosistemaning  biror  qismida  sodir  bo„lgan  turtki  uning  boshqa  balki 

juda o„zoqda joylashgan qismlarida xavfli rejim buzilishini tug„diradi; 

- elektromexanik jarayonning xarakteri  murakkablashib uning kechish vaqti 

chuziladi,  sistemaning  dinamik  turg„unligining  buzilishi  vaqti  chuziladi, 

sistemaning  dinamik  turg„unligining  buzilishi  kuproq  chayqa-lishning 

birinchissiklida emas, balki keyingissikllarda kuzatiladi; 

-  o„zoq  davom  etuvchi  o„tkinchi  jarayonlar  paydo  bo„ladi  va  uning 

kechishiga  yirik  IES  va  AESlarining  isiqlik  qismida  kechadigan  jarayonlar  o„z 

ta‟sirini kursatadi; 

-  Energosistema  qismlarining  va  elementlarining  xususiy  tebranish 

chastotasining spektri kengayadi, va sistema butunlay sinxron chayqalish, asinxron 

yurish, resinxronlash jarayonlariga  xosil qilgan turtkilarga yanada sezgiriroq bulib 

qoladi,  yana  sistemalar  aro  bog„lanishning  turli  –  tumanligi,  chegaraviy  ruxsat 

---

25 

etilayotgan yuklama bilan kuchsiz va nisbatan kuchli bog„lanishlarning mavjudligi 

va  nisbatan  katta  bulmagan  chastotaning  keskin  o„zgarishi  sistemalar  aro 

bog„lanishning xavfli rejim buzilishiga olib keladi.  

Elektr  energiya  sifat  ko„rsatkichining  pasayishi  ishonchlilik  darajasiga 

sezilarli  darajada  ta‟sir  kursatadi.  Taqsimlovchi  tarmoqlarda  reaktiv  quvvat 

etishmovchiligi  natijasida  kuchlanishning  pasayishi,  tarmoq  elementlarining 

o„tkazuvchanlik qobiliyatini pasayishiga olib keladi, bu o„z navbatida tok bo„yicha 

ruxsat  etiladigan  o„ta  yuklanish  chegaraviy  qiymati  bilan  cheklanadi. 

O„tkazuvchanlik  qobiliyati  statik  turg„unlik  sharti  bilan      aniqlaniladigan  asosiy 

tarmoqlarda  kuchlanishning  pasayishi  elektrik  bog„lanishlar  bo„yicha  aktiv 

quvvatning ruxsat etiladigan qiymati chegarasining sezilarli darajada kamayishiga 

olib  keladi.  Elektroenergetik  sistemada  chastotaning  normal  qiymatini 

ta‟minlaganimishda  va  ushlab  turganimizda,  faqat  ayrim  avariyalargina  EESning 

qabul  qiluvchi  qismida  sezilarli  darajada  maxaliy  defitsit  chastota  satxining 

pasayishiga  olib  keladi  va  ACHR  qurilmasi  yordamida  ist‟emolchilarni  uzish 

kuzatiladi.  Elektroenergetik  sistemada  umumiy  quvvat  defitsiti  tufayli  pasaygan 

chastota bilan ishlash, bunda chastota bo„yicha tabiiy rezervning chastota satxining 

avariya  qiymatigacha  yaqinlashishiga  qarab  kamayib  boradi  va  rejimni 

og„irlashtirishda  nisbatan  uncha  sezilarli  bulmagan  quvvat  deffitsitining  paydo 

bulishi ACHR ning ishlashiga olib keladi. 

Elektr  energiya  bilan  ta‟minlash  ishonchliligiga  bo„lgan  talab  PUE 

tomonidan  elektr  energiyasini  qabul  qiluvchining  kategoriyasiga  mos  va 

texnologik  jarayonning  xarakter  va  mavjudligini  xisobga  olgan  xolda  ularning 

javobgarlik  darajasi  bo„yicha  aniqlaniladi  va  o„rnatiladi.  Iste‟molchilarni  va 

yuklamali  tugunlarni  elektr  bilan  ta‟minlashning  ishonchlilik  darajasini 

xarakterlaydigan sonli ko„rsatkich sifatida chastotaning o„rta va maksimalь qiymati 

va elektr ta‟minlashdagi uzatish dovomiyligi xizmat qiladi. 

Normalь  yoki  avariya  jarayonlarida  vaqtning  oniy  qiymatida  avtomatik 

boshqarish  rejim  parametrlarini  ruxsat  etilgan  chegarada  ushlab  turuvchi,  avariya 

xolatida  rejim  buzilishlarni  bartaraf  etish  va  avariyaning  rivojlanishini 

chegaralaydigan avtomatik sistema va qurilmalar yordamida amalga oshiriladi: 

-  sistemalar  aro  va  ichki  muxim  bog„lanishlarda  aktiv  quvvat  oqimini 

chegaralash va chastotani avtomatik rostlash sistemasi (ARCHM); 

-  transformatorlarning kuchlanishini avtomatik rostlash qurilmasi (ARN);  

---

26 

-  parallelь  ishlash  turg„unligini  sezilarli  darajada  oshiruvchi  va 

kuchlanishning  avariya  xolatida  og„ishida  forsirovka  va  rasforsirovkali 

qo„zg„atishni avtomatik roastlagich (QAR); 

-  elektr  sistemaning  shikastlangan  elementlarini  uchiruvchi    rele  himoyasi 

(RH),  noturg„un  qisqa  tutashuvlarda  nomalь  sxemani  tiklovchi  avtomatik  qayta 

ulagich (AQU) va rezervni avtomatik kiritish qurilmasi (RAK);  

-    sistema  turg„unligi  buzilishini  bartaraf  etuvchi  asinxron  rejimni 

tugatuvchi,  sistemaviy  shikastlanishning  rivojlanishining  havfini  tug„diruvchi  va 

iste‟molchilar  elektrqurilmalari  va  energosistema  jixozlarining  shikastlanishini, 

kuchlanish  va  chastotaning  avariya  xolatida  og„ishini  bartaraf  etish, 

energosistemaning  ishlashini  butunlash  buzish  havfi  to„g„ilishida  energiya  ishlab 

chiqaruvchi qismlarining ishda qolish xolatining saqlanishini ta‟minlash;  

-  avariyaga  qarshi  avtomatika  ta‟sirida  uchirilgan  yuklamalarning 

ta‟minlashni tashkillashtiruvchi qurilma;  

-  elektr  stansiya  va  tarmoqlari  uchun  havfli  bo„lgan  texnologik  jarayoni 

buzilishini yo„qotishni ta‟minlash yoki bu qurilmalarning shikastlanishining oldini 

olish uchun uchirish texnologiyasini avtomatik qurilmasi. 

Elektroenergetik  sistema  bunday  tadbirlarning  qullanilishi  –  uchirgichlar 

ta‟sirini  tezlashtirish,  tezkor  rele  ximoyasi  va  xar  xil  tipdagi  AQUlardan 

foydalanish,  generatorlarning  inersiyasiz  KAR  va  quzg„atishni  jadallashtirish, 

ACHR va RAK qurilmasi energosistemaning ishonchliligining nisbatan yuqoriroq 

darajasiga  erishishga  imkoniyat  tug„dirdi  va  ist‟emolchilarni  uzliksiz  elektr  bilan 

ta‟minlashga erishildi.  

Energosistema  uchun  qullanilishi  shart  bulgan  bu  tadbirlar  siste-maning 

ishonchliligini oshirishda xozirgi kunda va kelajakda muxim faktor sifatida uzining 

axamiyatini yo„qotmaydi. 

Energosistemaning  ishonchliligini  ta‟minlash  masalasi  IESlarda  turg„unlik 

sharti  bo„yicha  xarakteristikasi  noqulay  bo„lgan  va  birlik  quvvati  katta  bo„lgan 

agregatlarni 

(bloklarni) 

kiritish 

bilan 

murakkab-lashib 

bormoqda. 

Bu 

agregatlarning oldingi qo„llanilgan agregatlarga nisbatan xususiyati: 

- aktiv materiallarni juda katta miqdorda  qullanilishi; 

-  mexanik  inersion  doimiysining  kamayishi,  reaktiv  qarshiliq-larning 

kupaytirilishi  va  generatorlar  rotor  va  statorining  o„tayuklanish  bilan  ishlash 

davomiyligining kamayishi. 

---

27 

 Keyingi  paytlarda  katta  birlik  quvvatli  turbogeneratorlarda  qo„llashga 

muljallangan  kuchli  ta‟sirli  QARni  mukamallashtirish  ustida  olib  borilmoqda. 

Energosistemaning  rejim  va  sxemasi  buzilganda  energobloklarning  bir  qismini 

uchirish bilan katta  quvvatli IES avariya xolatida yuksizlantirish avtomatikasining 

keng  qo„llanilishi  talab  etilmokda.  Keyingi  paytlarda  bo„g„  turbinalaroining 

quvvatini  avariya  xolatida  boshqarish  uskunasi  (AUMPT)  ishlab  chiqilgan,  bu 

uskuna ekspluatatsiya sharti bo„yicha xoxlanmagan katta quvvatli energobloklarni 

uchirishni bajarish bilan IESlarini yuksizlantirishga imkon beradi. 

Energosistemani  operativ  boshqarishda  va  uning  rejimni    rejalash-tirishda 

xamda  rejimni  kuzatib  borishda  asosiy  tamoil  (prinsip)  va  boshqarishda  pastki 

zvenoning irarxiya buyicha yukori zvenoning rejimi-ning optimalligini ta‟minlash 

bo„yicha buysinishi xisoblanadi; bu bilan energosistema qamrab oladigan energetik 

tashkilotlarning eng kullayroq bulgan ratsionalь ishlashiga erishiladi. Dispecherlik 

boshqaruvning  murakkabligi  boshqarishning  murakkab  masalalarini  boshqarish 

irarxiyasining  barcha  pog„onalarida  echiladigan  va  boshqarishning  vaqt  bo„yicha 

xar  xil  etaplariga  bulingan  bir  qancha  o„zaro  bog„langan  oddiy  masalalarga 

bulishni taqoza etadi. 

Markazlashtirilgan 

avariyaga 

qarshi 

avtomatikasining 

sistemasida 

qo„llaniladigan  usul,  algoritm  va  dasturlarni  ishlab  chiqish  avtomatik  boshqarish 

uchun  matematik  ta‟minlashga  ta‟luqli  buladi.  Ilgaridan  hisoblangan  turg„unlik 

soxasi (oblasti)dan foydalanishga asoslangan sistemalar uchun, turg„unlik soxasini 

qurishning  oddiy  usullaridan  foydalanishga  muljallangan  programma  kompleksi 

(majmuasi) yaratilgan. Nisbatan kuchsiz bog„lanishli elektroenergetik sistemaning 

avariyadan  keyingi  rejimlarida  statik  turg„unlikni  ta‟minlovchi  adaptiv 

sistemalarda,  boshqarish  ta‟sirini  dozalashtirish  bo„yicha  bajarilgan  xisoblashlar 

avariyadan  keyingi  rejim  parametrlari  taxminiy  aniqlangan  oddiy  modellarni 

qullash  bilan  ta‟minlanadi.  Turg„unlashgan  rejimning  xisoblashlarning 

yaqinlashishi bo„yicha statik turg„unligini yoki ruxsat etiladigan rejimning mezoni 

sifatida  bog„lanishlar  bo„yicha  burchaklarning  qiymatlaridan  foydalanish  bilan 

baxolanadi. 

YUklamaning  kichik  tebranishlarida  chastotani  avtomatik  rostlash  uchun 

statik  xarakteristikali  turbinalar  tezligini  avtomatik  rostlagich  hizmat  qiladi. 

Sutkalik  yuklanish  xarakteristikasining  minimumidan  maksimumiga  o„tish  kabi 

turtkilardan  astatik  rostlash  xarakteritikali  chastotani  ikkilamchi  rostlagich 

yuklamani  turbinalar  orasida  iqtisodiy  taqsimlash  va  sistemalar  aro  bog„lanishda 

aktiv  quvvat  oqimini  rostlaydigan  qo„shimcha  avtomatik  qurilmalar  bilan 

to„ldiriladi. 

---

28 

Kuchlanishni  avtomatik  rostlash  uchun  –  sinxron  mashinalarning 

quzg„atishni  avtomatik  rostlagichi,  transformatorlarning  transformatsiya-lash 

koeffitsientlarini  rostlovchi  avtomatik  qurilmalar,  kondensatorlar  bateriyasining 

quvvati  va  shuntlovchi  reaktorlar  soni  o„zgartiruvchi  qurilmalar  xizmat  qiladi. 

Elektr  stansiyalarda  kuchlanish  vani  avtomatik  rostlagich  reaktiv  yuklamani 

iqtisodiy  taqsimlovchi  qurilmalar  bilan  tuldiriladi.  Bu  normalь  rejimni 

avtomatlashtirish  qurilmalarga  kursatilgan  turtkilarda  energosistemaning  statik 

turg„unligini  saqlashga  muljallangan  yana  ikkita  turdagi  qurilmalar  kiritiladi.  Bu 

qurilmalar    chastota  va  quvvatni  avtomatik  rostlagich  (ARCHM)  hamda 

QARlardir.  Ulardan  birinchisi  xuddi  yuqoridagi  turtkilarda  ta‟sir  etib,  chastotani 

ikkilamchi  rostlash  va  aktiv  quvvat  oqimini  rostlashga  xizmat  qiladi.  SHuning 

uchun  ular  qurilmalarni  ishlab  chiqish,  yaratish  va  ekspluatatsiya  jarayonida 

birlashtiriladi.  Xuddi  shunday  QAR  qurilmasi  kuchlanishni  avtomatik  rostlash 

(ARN)  qurilmasi  bilan  birlashtiriladi.  Ularning  asosiy  vazifasi  normalь  rejimda 

statik  turg„unlikni  saqlash  bilan  birga,  tarmoqni  saqlash  va  generatorlar 

chayqalishini dempfirlash xam kiradi. 

Avariyaga  qarshi  avtomatikaning  roli  ikki  kurinishda,  avolo  rele  ximoyasi 

shikastlangan  elektr  jixozlarini  tezkor  uchirishni  ta‟minlasa,  AQU  qurilmasi  esa 

uchirilgan  elektr qurilmalarini  tezkor  qayta  ulashga  urinadi, a  RAK  qurilmasi  esa 

kachon  bunga  imkon  bo„lsa  ist‟emolchilarni  rezerv  ta‟minotga  ulaydi.  Aktiv 

quvvatni  avtomatik  boshqarish  qurilmasi  bilan  bir  vaqtda  sodir  bulgan  turtkining 

parametrlari bilan bevosita bog„liq xolda kancha bunga imkon bulsa tezlikda katta 

intensivlikga ega bulgan boshqaruv ta‟sirini beradi. 

Energosistemaning  uzatuvchi  qismida  avariya  xolatida  paydo  bulgan 

ortiqcha  quvvat  chastotaning  sezilarli  darajada  oshishiga  olib  keladi  va  turbinalar 

tezligini  avtomatik  rostlagich  ta‟sirida  bug„  turbinalari  quvvatning  rostlash 

diapazonida  yotmaydigan  qiymatigacha  yuksizlantiradi.  Bundan  tashqari  agar 

parallelь  ishlayotgan  generatorlarning  quvvati  sezilarli  darajada  yuqori  bo„lsa 

turbinani ijozat etilgandan xam kattarok qiymatga turbina tezligining oshishiga olib 

kelish  xavfi  bor.  Issiqlik  turbinalarining  xavfsizligini  ta‟minlash  uchun  bir  qism 

gidrogene-ratorlarni uchiruvchi va tarmoqni bulishga ta‟sir ko„rsatuvchi chastotani 

avtomatik chegaralagich avtomatik qurilmasi (AOCH) kerak bo„ladi. 

Energosistemaning  qabul  qiluvchi  qismida  avariya  xolatidagi  aktiv  quvvat 

defitsit  sistemada  chastota  kuchkisining  paydo  bulishiga  olib  keli-shi  mumkin. 

Mavjud  bulgan  aktiv  quvvatining  rezervi  va  uni  ist‟emolga  kiritish  tezligi  ayrim 

xollarda etarli bo„lmasligi mumkin. U xolda chastota kuchkisini ist‟emolchilarning 

---

29 

bir  qismini  uchirishga  va  ayrim  xollarda  tarmoqni  bulishga  yunaltirilgan  faqat 

CHAYU (ACHR) yordamida barttaraf etishimiz mumkin. 

Kachonki rele ximoyasi, avtomatik qayta ulagich va quzg„atishni avtomatik 

rostlagichni  mos  ravishda  bajarilishida  ist‟emolchilarni  uchirilishi  va  sezilarli 

darajada  iqtisodiy  zararning  paydo  bulishi  bilan  yuzaga  keladigan  xollarda 

turg„unlikni  buzilish  extimolini  bartaraf  etishni  ta‟minlay  olmaymiz.  Bu  xolda 

avariyaga  qarshi  avtomatikasining  qushimcha  qurilmasi  turg„unlikni  saqlash 

maqsadida  aktiv  quvvatni  avariya  xolatida  boshqarish  kurilmasi  (AUMSU)ni 

kiritish maqsadga muvafiq bo„ladi. 

AUMSU 

xisobiga 

kengaytirilgan 

avariyaga 

qarshi 

avtomatikasi 

qurilmalarining  kompleksi  sistemada  asinxron  rejimning  paydo  extimolini 

kamaytiradi, lekin uni butunlay barataraf etolmaydi. Ko„pgina energosistemalarda 

asinxron  yurishni  bartaraf  etish  operativ  xodimlar  tamonidan  ta‟minlanmaydi. 

CHunki  uning  resinxronlash  yoki  sistemani  bulishdagi  xarakati  ijozat  etib 

bo„lmaydigan darajada sekin bo„lishi mumkin .  

Asinxron yurishdagi energosistema qismlarini bulish qo„llaniladi: 

a)  agar qisqa muddatli asinxron yurishga ijozat etilmasa; 

b)  agar  resinxronlash  extimoli  juda  kichik  va  energosistemaning  asinxron 

yurishidagi  qismlarida  uzoq  davom  etishi  va  ularning  parallelь  ishlash 

turg„unligiga havfli bo„lgan hollarda. 

g)  agar  resinxronlash  qullanilayotganida  bir  nechtassikldan  keyin  u 

bajarilayapti hamda asinxron yurishning vaqti ijozat etilgan vaqtdan katta. 

SHu sababdan xozirgi vaqtda ko„pgina energosistemalarda avariyaga qarshi 

tadbirning uch pog„onalisi qo„llaniladi. Bu avolo RX va AAQU, undan keyin QAR 

va  AUMSU  va  nixoyat  asinxron  yurishni  avtomatik  bartaraf  etish  avtomatikasi 

(APAX),  chastotaviy  avtomatik  yuksizlantirish  (ACHYU)  xamda  kuchlanish 

bo„yicha yuksizlantirish. Xar doim,  RH, QAR va CHAYU kerakli xisoblaniladi. 

Qolgan  avtomatik  qurilmalar  texnik  va  iqtisodiy  maqsadga  muvofiqligi  bilan 

bog„langan. 

Energosistemaning rivojlanishi va murakkablashishi bilan tizim va avariyaga 

qarshi  avtomatikaning  energosistemaning  rivojlanishi  va  murak-kablashishi  bilan 

avariyaga qarshi avtomatikaning asosiy masalasi xisoblanadi: 

-  energosistema  qismlarining  parallelь  ishlash  turg„unligini  qismlarining 

parallelь ishlash turg„unligini ta‟minlash; 

---

30 

-  umum  tizimiy  avariyani  sistemani  qismlarga  bulish  va  aloxida  qismlarda 

xavfli  quvvat  defitsitining  paydo  bo„lishi  va  anchagina  ist‟emolchilarning 

ishlashining buzilishini oldini olish. 

Energobirlashmaning  yashovchanligini  ta‟minlash  uchun  shikastlanish-lar 

zanjirini  uzishni  ta‟minlovchi  bir  nechta  pog„onadan  tashkil  topgan  avariyaga 

qarshi  avtomatikasi  qo„llaniladi.  Oddiy  holatda  birinchi  pog„ona  RH,  bir  va  uch 

fazali AQU, sinxron generator va sinxron kompensatorlarda QARni o„rnatilishi. 

Ikkinchi  pog„ona  –  avariya  rejimlarida  uzatuvchi  qismdagi  elektr 

stansiyalarda  bir  qism  generatorlarni  yoki  bo„g„  turbinalar  quvvatini  avariya 

xolatida boshqarish avtomatikasini (AUMPT) uzishni amalga oshiruvchi avariyaga 

qarshi  avtomatikasi,  energosistemaning  qabul  qiluvchi  qismida  yuklamalarni 

uzuvchi,  energosistemani  buluvchi,  xamda  shuntlovchi  reaktorlarni  uchirishni 

amalga oshiruvchi avtomatik qo„rilmalar kiradi. 

Uchinchi  pog„ona    -    asinxron  rejimni  asinxron  rejim  avtomatik  bartaraf 

etish avtomatikasi va sistemani bulish avtomatikasi. 

Turtinchi  pog„ona  –  chastotaviy  avtomatik  yuksizlarntirishni,  IES 

generatorlarini  o„z  extiyoj  yuki  bilan  ayirish  avtomatikasi,  sistemada  chastota 

pasayganda  sinxron  kompensator  rejimida  ishlayotgan  gidrogene-ratorlarni  aktiv 

rejimga  utkazish,  kuchlanish  bo„yicha  ist‟emolchilarni  yuksizlantirish,  chastota 

kupayganda generatorlarni uchirish. 

Oxirgi  beshinchi  pog„ona  –  ajratilgan  qismlarning  sinxron  ishlashini 

tiklovchi  qurilmalar  (APVUS,  NAPV)  va  ACHR  tomonidan  uchirilgan 

ist‟emolchilarni qaytadan ulash (CHAPV). 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

31 

Hulosa 

Energosistemaning  yana  bir  xusiyati  shundan  iboratki, uning  normal  ish      

rejimi  buzilganida  elektr  mexanik  jarayonlar  paydo  bo„lib,  ular  odatda  shu            

qadar  tez  o„tadiki, bu  jarayonlarni  boshlanishini  aniqlash  va  ularni  rivojlanib 

ketishini oldini olish xizmat ko„rsatuvchi personalning qo„lidan kelmaydi. Shuning  

uchun energosistemaning rejimlarini nazorat  qilish  va  boshqarish  texnika nuqtai 

nazaridan  juda  ham  murakkab  masaladir.  Bu  masalaning  echimi    maxsus 

texnikaviy  qurilmalarni  qo„llash  yordamidagina  bajarilishi  mumkin.    Energiyani  

ishlab    chiqarishga    xos    xususiyatlaridan    energosistemalarni    keng  jarayonda 

avtomatlashtirish  talabi  kelib  chiqadi.  Energosistemalarni    avtomatlashtirish    deb  

ularni    elektr    energiyani  ishlab    chiqarish,  uzatish    va    taqsimlash    texnologik  

jarayonlarini    avtomatik  tarzda  boshqaruvchi    qurilmalar    bilan    jixozlashga  

aytaladi. Ushbu qurilmalar  normal  va  avariyaviy  rejimlarda inson  ishtirokisiz, 

ularga o„rnatilgan programma hamda o„rnatmalar asosida ish yuritadi. 

Texnologiya    avtomatikasi  normal    ishlash    rejimida    avtomatik    boshqarish  yoki  

rostlashni    ta‟minlab    beradi  (kuchlanishni    avtomatik    rostlash,  generatorlarni  

avtomatik    sinxronlash    qurilmalari    yordamida)  va    maxalliy  axamiyatga  ega. 

Sistema  avtomatikasi  avariya  rejimlarida  avtomatik  boshqarish  yoki rostlashni  

ta‟minlab    beradi.  Axamiyat    nuqtai    nazaridan    ushbu    avtomatika  umumiy 

(generatorlarning    forsirovkasi,  avtomatik    chastotaviy  yuksizlantirish  (ACHYU)) 

va  maxalliy  (avtomatik  qayta  ulash  (AQU),  zaxirani  avtomatik  ulash  (ZAU)) 

bo„lishi mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

---

32