Materiallarining izohli bibliografiyasi

Akp
ı
nar, Yavuz
. Gasp
ı
ral
ı
’n
ı
n Türk Diline Bak
ı
ş
ı
// Türk Dünyas
ı
Dil ve 
Edebiyat Dergisi, Say
ı
:12/1, 2001. – S.385 – 408; 
Bozkurt, Giray Saynur
. 
İ
smail 
Gasp
ı
ral
ı
ve Dil Reformu. K
ı
r
ı
ml
ı
Hakan (ed.). Ismail Bey Gasp
ı
ral
ı
Için. – Ankara. 
2004. – S.327 – 338. 
66
Bat
ı
r
ş
ina, Amina. 
Müsülman q
ı
zden mektub // Tarjimon, 1892, 
№
17. 
67
Qodinlar o‘lkasi. // Tarjimon, 1890. 
№
28; 1890. 
№
29; 1890. 
№
36; 1890. 
№
38; 1890. 
№
42; 1890. 
№
44–46; 1891. 
№
1; 1891. 
№
14; 1891. 
№
15; 1891. 
№
22. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
15 
inglizlarning bosqinchilik siyosatini tanqid qilar ekan, ruslarning ham bu 
sohadagi ishlarga ishora qiladi. “Tarjimon”ning 1887-yilgi sonlaridan boshlab 
e’lon qilingan “Farangiston maktublari” va “Sudan maktublari” romanlarida 
Gasprinskiy toshkentlik madrasa talabasi, sayyoh Mulla Abbos nomidan o‘z 
siyosiy qarashlarini ifoda etdi.
68
Mulla Abbos Parijda ekan, “inglizlarning Misr 
bilan na diniy va na qardoshlik bog‘liqligi bor. Ularning bu mamlakatga 
kelishlari faqat bosqinchilik natijasidir. Bunga hech toqat qilib bo‘lmaydi”
69
, 
degan so‘zlarni aytadi. Albatta, ko‘rinib turganidek, Gasprinskiy Mulla Abbos 
tilidan o‘zining haqiqiy siyosiy qarashlari va pozitsiyasini ochiqlab beradi. 
Gasprinskiyning yuqorida nomi tilga olingan, “fantastik syujetlar bilan 
siyosiy unsurlar chatishib ketgan adabiy asarlarining e’lon qilinish vaqti muallif 
tarafidan tasodifan tanlanmagan”, deb yozadi L.Klimovich. Bu romanlar o‘sha 
davrning siyosiy qarama-qarshiliklari o‘ta kuchaygan vaqt, bir tarafdan rus-
frantsuz ittifoqi, ikkinchi tarafdan ingliz va frantsuzlarning Afrika qit’asidagi 
mustamlakachilik kurashlari avjiga chiqqan davrga to‘g‘ri keldi. Bu romanlarda 
Gasprinskiy mustamlaka xalqlarning ozodlik kurashlari va bu yo‘ldagi 
harakatlarining ochiq matbuotda yoritilishi masalasida ancha to‘siqlarga duch 
kelgan. Shunday bo‘lsada, romanlarning ijobiy obrazlari qatorida Afrika 
qit’asidagi ozodlik kurashining tarixiy qahramonlari – Sharqiy Sudan ozodlik 
harakatining boshlig‘i mahdi Muhammad Ahmad (1848-1885) hamda Jazoir 
xalqining frantsuz mustamlakachilariga qarshi kurashiga boshchilik qilgan 
“sharafli yo‘lboshchi va shayx”
70
Abdulqodir (1808-1883)ning nomlari tilga 
olinishi ko‘p narsani anglatadi. Rus olimi L.Klimovichning fikriga ko‘ra, 
Gasprinskiyning adabiy asarlari uning yopiq siyosiy faoliyatini aks ettiradi. U 
kurash maydonini boshqa mamlakatga ko‘chirar ekan, u yerdagi ozodlik 
68
Mulla Abbos. Farangiston maktublari // Tarjimon. 1887. 
№
4 – 9; 1887. 
№
11 – 18; 
1887. 
№
20; 1887. 
№
22; 1887. 
№
24 – 29; 1887. 
№
31 – 40; 1888. 
№
1 – 4; 1888. 
№
6; 1888. 
№
7; 1888. 
№
9 – 12; 1888. 
№
14; 1888. 
№
15; 1888. 
№
24; 1888. 
№
27; 
1888. 
№
28; 1888. 
№
30; 1888. 
№
33; 1888. 
№
35; 1888. 
№
38; 1888. 
№
40; 1888. 
№
42; 1888. 
№
44–46; 1889. 
№
4; 1889. 
№
7; 1889. 
№
8; 1889. 
№
14; 1889. 
№
15; 
Mulla Abbos. Sudan maktublari // Tarjimon. 1889. 
№
35 – 37, 1889. 
№
40; 1889. 
№
41; 1889. 
№
43; 1889. 
№
44; 1889. 
№
46. “Farangiston maktublari” 1903-yili 
boshqa nom bilan qayta nashr etildi. Mulla Abbos. Dorur-Rohat müsülmanlar
ı
yoki 
diyar
ı
g‘arbiyaya sayahat // Tarjimon. 1903. 
№
46–48; 1904. 
№
2; 1904. 
№
4; 1904. 
№
5; 1904. 
№
7; 1904. 
№
8; 1904. 
№
10; 1904. 
№
15; 1904. 
№
17; 1904. 
№
20; 1904. 
№
22; 1904. 
№
24; 1904. 
№
27; 1904. 
№
29; 1904. 
№
31; 1904. 
№
33; 1904. 
№
35; 
1904. 
№
37; 1905. 
№
1. 1906 yili Gasprinskiy “Tarjimon”ning barcha o‘quvchilariga 
ushbu asarni kitob holida bepul tarqatdi: Dorur-Rahat müsülmanlar
ı
. – 
Bog‘chasaroy, 1906. 
69
Sudan maktublari // Tarjimon, 1889, 
№
36. 
70
Sudan maktublari // Tarjimon, 1889, 
№
46. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
16 
kurashini juda yorqin tasvir etadi. So‘ngida esa o‘zining ham bu kurashga 
tayyor ekanligini bildiradi.
71
Gasprinskiy faoliyatining boshidan rus siyosatining bosimi ostida harakat 
qildi. U “Tarjimon” gazetasining birinchi yillarini eslar ekan, shunday yozadi: 
“Men o‘z fikrlarimni bildirganimida shunday ehtiyot bo‘lar edimki, birorta 
so‘zimga e’tiroz bildirish mumkin emas edi. Mening har bir so‘zim bir emas, 
besh qonunga muvofiq edi.”
72
Gasprinskiy o‘z so‘zlarida “rus davlati 
hukmronligini ulug‘lashga” qanchalik harakat qilmasin rus ma’murlari 
“Tarjimon” va uning noshirini ko‘rarga ko‘zlari yo‘q edi. Nikolay Ostroumov
73
ustozi Nikolay Il’minskiy
74
ga yo‘llagan maktublaridan birida Gasprinskiy o‘ta 
haddidan oshib ketayotganini yozadi.
75
Gasprinskiy o‘zi haqida bo‘lgan parda 
71