Materiallarining izohli bibliografiyasi

Ostroumov N. 
Kolebanija vo vzgljadah na obrazovanie tuzemcev v Turkestanskom 
krae (hronologicheskaja spravka). – Kaufmanskij sbornik, izdannyj v pamjat’ 25 let, 
istekshih so dnja smerti pokoritelja Turkestanskogo kraja, general-ad’jutanta K. P. 
fon-Kaufmana I-go. – M. 1910, – S.156 – 158. 
101
Turkestanskija vedomosti, 1900, 
№
98. 
102
Adabiyati sartiya // Tarjimon, 1900, 
№
48. 
103
Bizim matbuat. Y
ı
ld
ı
z // Tarjimon, 1909, 
№
34. 
104
Bizim matbuat. Türkistan gazeti // Tarjimon, 1908, 
№
72. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
23 
A.Dobrosmislovga ko‘ra, Ostroumovning muharrir vazifasidagi “bor hamma 
aybi” musulmonlar hayotining turli qirralarini missioner yoki hukumat agenti 
sifatida emas, ilm odami sifatida tadqiq qilganidir.
105
Ostroumov uchun 
Gasprinskiy va tatar jamiyatining unga nisbatan bu kabi munosabatiga sabab 
juda sodda edi. U Turkiston general gubernatoriga yo‘llagan ma’lumotlaridan 
birida shunday yozadi: “Mahalliy xalq orasida e’tibor qozona olmayatganligi 
sababidan yangi fikrli tatarlar mahalliy gazeta [“Turkiston Viloyatining Gazeti”] 
muharririga nisbatan rasmiy missioner, ya‘ni ruslashtiruvchi kabi qarashlari 
tufayli o‘z nafratlarini yashirmaydilar. Chunki u [Ostroumov] turkistonlik 
g‘ayriruslarning milliylik muxtoriyatini va tilini hamda tatarlar sartlarni 
“taraqqiyparvar tatarlar” harakatiga qo‘shish uchun qilayotgan urinishlaridan 
himoya qilgan va himoya qilib kelmoqda. Mahalliy gazeta bu kabi urinishlarga 
ishonchsizlik bildirib bir necha bor o‘z munosabatini bildirgan va Turkiya 
hamda ayniqsa Eron konstitutsiyalari yaxshilik olib kelmasligi haqida ochiq 
fikrlarini chop qilgan edi. Yaqinda sodir bo‘lgan voqealar muharrirning bu 
qarashlari to‘g‘ri ekanligini isbotlamoqda.”
106
Ko‘rinib turganidek, Ostroumov 
musulmon taraqqiyparvarlari nima uchun uni tanqid qilayotganlarini juda 
yaxshi anglar edi. Ostroumov faoliyatidagi eng asosiy yo‘nalish, maktab 
masalasida olib borayotgan ishlari musulmon islohchilarining o‘ta norozi 
qarashlariga sabab bo‘lgan asosiy unsurlardan biri edi. 
“Tarjimon”da eng ko‘p yoritilgan mavzulardan biri, bu Turkistondagi 
mahalliy maktab muammosi bo‘ldi. Bunga qo‘shimcha sifatida Turkistonda 
joriy etilgan rus-tuzem maktablari tizimini ham ilova qilish mumkin. Rasmiy 
doiralarda mahalliy musulmon maktablari ruslar Turkistonni bosib olgan 
vaqtdan boshlab “noqulay” muammo sifatida qarab kelindi. Mahalliy maktablar 
umuman rasmiy hukumat nazaridan chetda qolishi va o‘z-o‘ziga tashlab 
qo‘yilishiga sabab bu masalada ruslar inkor etish siyosatini qo‘llaganlida edi. 
Musulmon maktabi masalasi rus vaqtli matbuotda ham qizg‘in muhokamaga 
sabab bo‘ldi. Peterburgda chiqadigan “Novoye Vremya” (“Yangi davr”) 
gazetasida chop etilgan maqolalardan birida Turkistondagi mahalliy 
maktablarning hukumat idoralari nazaridan chetda qolayotganligi, ularning 
ruslar manfaatiga yomon ta’siri hamda ich Rossiyadan kelgan tataralarning bu 
sohadagi faoliyati haqida “kuyinib” yozilgan edi. Gasprinskiy ushbu maqola 
muallifining iddaolariga javob berar ekan, shunday yozgan edi: “Turkistonlik 
musulmonlarga davlat shariat boshqaruvini bermadi, lekin barcha maktab, 
madrasa va vaqf mulklari “Ostroumov va Ostroumovlar” boshqarayotgan davlat 
idoralari tasarrufida qolmoqda. Turkistondagi ko‘plab maktablarda davlatning 
yordamisiz yangi usul joriy qilindi. Aslini olganda maktablarning islohi 
davlatning vazifasi bo‘lishiga qaramay bu ishni musulmonlarning o‘zlari 
105