Materiallarining izohli bibliografiyasi

Akp
ı
nar, Yavuz
. 
Ismail Gasp
ı
ral
ı
’ya Atfedilen Bir Eser: Türkistan Ülemas
ı
. //Modern Türklük 
Ara
ş
t
ı
rmalar
ı
Dergisi. Cilt 2, Say
ı
4 (Aral
ı
k 2005) Mak. #50, – S. 26 – 36. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
20 
tashlashga qaratilgan, degan xulosaga keldi. Gasprinskiga ko‘ra, musulmonlar 
aslida bir millat bo‘lib, faqat etnik kelib chiqishiga qarab bir-biridan ajralib 
turadi. Ichki Rossiyadan kelgan tatarlarning Turkistonda har qanday mulk sotib 
olishga haqqi yo‘qligi, Turkistonning o‘troq aholisi, ya’ni sartlar
90
shariat 
mahkamasiga, ko‘chmanchi aholisi esa urf va odat qoidalariga bo‘ysundirilishi 
ruslar tarafidan tashkillashtirilgan va ajratib yuborish siyosati amalda joriy 
qilingan edi.
91
Gasprinskiy dindosh va millatdosh turkistonliklarni himoya qilar 
ekan, ularni turmush sharoitiga qarab, birini shariatga, ikkinchisini urfga ko‘ra 
ish ko‘rishni ro‘kach qilib ularni bir-biridan ajratmaslikka chaqiradi. Unga 
ko‘ra, Turkiston aholisining ildizi va dini birdir.
92
Gasprinskiyning ruslar 
siyosatiga qarshi keskin fikrlari “Tarjimon”da ochiq tarzda faqatgina 1905 yil 
Oktyabr Manifestidan keyin ko‘rina boshladi. Undan oldingi davrda 
Gasprinskiy rus siyosatini bu qadar teran va keng qamrovda tahlil qila olmas 
edi. Chunki davlat olib borayotgan siyosat bunga yo‘l qo‘ymas edi. Turkiston 
ma’muriyatining belgilagan tartibiga ko‘ra ichki Rossiyadan kelgan tatarlar 
mahalliy millat vakillari tarafidan tashkil etilgan xayriya jamiyatiga ham a’zo 
bo‘lish huquqidan mahrum edi. Rossiya ichki ishlar vazirligi tarafidan 
tasdiqlangan va joriy etilgan “Xayriya jamiyatlarining Namunaviy Nizomi” 5-
bandiga muvofiq Turkiston hududida mulk sotib olishga haqqi yo‘q shaxslar bu 
jamiyaning a’zosi bo‘la olmasligi alohida ta’kidlanganligi Toshkentda ochilgan 
birinchi xayriya jamiyati Nizomida ham o‘z aksini topdi.
93
Gasprinskiy bu 
qoidalardan o‘z nafratini ochiq ko‘rsatib, Turkiston rus ma’murlarining ajratib 
tashlash siyosatini to‘xtatishlari talabi bilan chiqdi.
94
Rossiyada musulmon millatlarni bir-biridan ajratib tashlash siyosatiga 
asos solganlardan biri N.Il’minskiy edi. 1884-yilda u mahalliy millat bolalarini 
etnik kelib chiqishiga qarab, bir-biridan ajratgan holda o‘qitish taklifi bilan 
chiqdi. Unga ko‘ra, “jiddiy musulmon” bo‘lgan sartlar “u qadar 
musulmonchilikka rioya qilmaydigan va odat qonunlari bilan yashovchi” 
ko‘chmanchi qozoqlarni o‘z taraflariga tortib ketishi mumkin edi. Bundan 
tashqari, Il’minskiy sart va qozoqlarni rus gimnaziya va oliy o‘quv yurtlariga 
qabul qilmaslikni taklif qildi. Uningcha, gimnaziya va universitetlarni 
tamomlagan g‘ayridinlar hech qachon rus bo‘lmaydi, aksincha “evropalik”ka 
aylanib, qolgan millatdoshlari ko‘zini ochadi.
95
90
“Sart” so‘zi ruslar tomonidan Turkistonning o‘troq aholisiga nisbatan qo‘llanilgan. 
Bu atamani ovtroq aholiga nisbata ishlatilishi nomunosibligi o‘sha davr matbuotida 
juda katta bahsga sabab bo‘lgan. 
91
Maktubati hufya // Tarjimon, 1905, 
№
108. 
92
Ismoil
. Hurriyat ve janibi Türkistan // Tarjimon, 1905, 
№
91. 
93
Ustav musul’manskogo obshhestva «Pomoshh’» v Tashkente. – Tashkent, 1909, – S. 
2. 
94
[Tashkentde...] // Tarjimon, 1909, 
№
34. 
95