Materiallarining izohli bibliografiyasi

Il’minskij, N. 
Iz pisem ober-prokuroru Svjatejshego Sinoda K. 
Pobedonoscevu. – Spb., 1895. 
77
Maktubati xufya // Tarjimon, 1905, 
№
108. 
78
Afkari umumiya // Tarjimon, 1886, 
№
13, 14. 
79
Ismoil
. Arkani millat // Tarjimon, 1886, 
№
16, 17. 
80
Ismail Gasprinskij. Istoriko-dokumental’nyj..., – S. 377 – 378, 380 – 385. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
18 
jamiyatda erkak bilan ayol o‘rnini bir-biri bilan almashtiradi. U jamiyatda erkak 
yuzini yopib yurishga majbur, bola boqadi, ovqat tayyorlaydi va hokazo. Ayol 
esa barcha narsada hukmron. Gasprinskiy bu orqali musulmon ayolining o‘sha 
davrdagi asl holatini ko‘rsatib berishni va bu muammoni umumxalq 
muhokamasiga qo‘yishni o‘z oldiga maqsad qilgan. 
Turkistonlik jadidlar ham matbuotda ayol masalasini ko‘tarib chiqishga 
harakat qildi. Lekin Adeeb Khalidning fikricha, turkistonlik jadidlar bu 
masalani zamonaviy ilm orqali erishilgan “sof” islom nuqtai nazaridan 
baholashga harakat qilgan. “Sof” islom tushunchasi esa diniy islohotni emas, 
millatni nazarda tutgan. Shu jihatdan olib qaraganda, taraqqiyparvar 
turkistonliklar ayol borasida fikr yuritganlarida zamonaviy ilmga emas yana 
shariatga murojaat qilishni afzal ko‘rgan.
81
Turkistonlik jadidlarning barcha ishlariga qarshi turgan eskilik 
tarafdorlari – konservator ulamo ayol masalasida ham o‘z mavqeini ko‘rsatishga 
harakat qildi. Ular bu masalada Ostroumovning nashri, “Turkiston Viloyatining 
Gazeti”dan foydalandi. Gazetada noma’lum muallifning e’lon qilingan bir 
maqolasida ayolning erkak bilan teng huquqli bo‘lishi kerakligiga raddiya 
beriladi. Muallif maqolada ayol qozi masalasini ko‘taradi va shariat qonunlari 
hamda “Hidoya” kitobidan iqtiboslar keltirib, ayol kishi qozi bo‘lishi mumkin 
emas, degan xulosa beradi.
82
Bu maqola nashridan yana bir oz vaqtdan so‘ng 
“Turkiston Viloyatining Gazeti” “Bir musulmon” imzosi bilan salmoqli bir 
maqola chop qildi. Bu maqola muallifi ham shariat qonunlariga muvofiq ayol 
erkak bilan teng huquqli bo‘lmasligini isbotlashga harakat qiladi.
83
Rasmiy 
matbuotdagi bu kabi maqolalar jadidlar bilan qadimchilar orasidagi kurashni 
yanada “qizdirib” turgan. Bu esa Turkiston rus ma’muriyati xalqni shariat 
qo‘rquvi ostida ushlab turishga harakat qilganini ko‘rsatadi. 
“Tarjimon”ning asosiy yo‘nalishini ta’lim, zamonaviy ilm va kasbning 
targ‘iboti, deb belgilash mumkin. Gasprinskiy bir maqolasida: “Millat ilmsiz, 
zamonaviy texnologiyasizlik natijasida taraqqiy etgan boshqa xalqlar bosimi 
ostida asta-sekin yo‘q bo‘lib ketadi. Bu hayot uchun kurash deb ataladi. Qonsiz 
bu urushning asosiy quroli kasb, ishlab chiqarish, bilim va ma’rifat”
84
, deb 
yozadi. Turkistonliklar zamonaviy texnologiyasiz an’anaviy usulda ishlab 
chiqarish sohasini tez yo‘qota boshladi; ularning ishlab chiqargan mollari rus va 
Yevropa mollari bilan raqobat qila olmay qoldi. Rus olimi Vladimir Nalivkin
85
81
Khalid, Adeeb
. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia.
 
– 
Berkeley: University of California Press, 1998, – P. 222 – 228. 
82
Mozhet li zhenshhina byt’ kaziem // Turkiston Viloyatining Gazeti, 1912, 
№
54. 
83