Materiallarining izohli bibliografiyasi

Gankevich, V. 
Na sluzhbe...,
 
– S. 104. 
62
Lazzerini, Edward James.
Ismail Bey..., pp.12-14; 
Davlet, N.
İ
smail Bey Gasp
ı
ral
ı
. 
– Ankara, 1988. – P. 21 – 22. 
63
Batafsil ma’lumot uchun qarang: 
Gankevich, V. 
Na sluzhbe...,
 
S.103-115; 
Lazzerini, 
Edward James.
Ismail Bey..., – P. 15 – 20. 
64
Gankevich, V. 
Na sluzhbe...,
 
– S. 117 – 118. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
14 
1909-yillardagi siyosati Gasprinskiyning haqligini hamda tutgan yo‘li va 
siyosati chor Rossiyasi tuzumida o‘z yashovchanligini ko‘rsatdi. 
“Tarjimon” gazetasi chiqa boshlaganidan 20 yil davomida Rossiya 
imperiyasidagi yagona musulmon matbuoti bo‘lib qoldi. Bu davr mobaynida 
gazeta haftasiga 1-2 marta kichik hajmda nashr bo‘ldi. Lekin bu kichik 
gazetaning turkiy millatlarga ko‘rsatgan ta’siri juda katta edi. “Tarjimon”ning 
ta’siri ostida Rossiya imperiyasining turli burchaklarida musulmonlar tarafidan 
ko‘p sonli yangi maktablar ochildi, ko‘plab xayriya jamiyatlari tashkil etildi, 
yangi adabiyot shakllandi. Gasprinskiy juda mohir so‘z ustasi edi. U jumlalarni 
sodda, qisqa va lo‘nda ifodalovchi uslub qo‘lladi; “Tarjimon”ning “o‘rta 
umumturkiy” tilini yaratdi. Gasprinskiy butun turkiy millatlarni “Tarjimon”ning 
yagona adibiy tili ostida birlashtirishni orzu qildi.
65
Buning uchun umrining 
oxiriga qadar “Tilda, fikrda va ishda birlik” shiori ostida kurashdi. Gasprinskiy 
targ‘ib qilgan til o‘z vaqtida Qrimda, Istanbulda, Toshkent va Bakuda ham 
birdek tushunarli edi. 
“Tarjimon” o‘z sahifalarida musulmon halqlarining siyosiy, iqtisodiy va 
madaniy sohalarini yoritdi. Gasprinskiy maqolalarida Rossiya hukumati va 
siyosatchilarining musulmonlarga nisbatan olib borgan siyosatini, ayniqsa 
ta’lim sohasidagi ishlarini tahlilga tortdi; gazeta o‘quvchilarini dunyoda sodir 
bo‘layotgan voqea va hodisalar bilan tanishtirdi. Gasprinskiy gazeta sahifalarida 
musulmon ayoli masalasiga juda katta e’tibor qaratdi, ularning jamiyatda tutgan 
o‘rni va vazifalarini ochiqladi. Musulmon ayolining ilm olish va uni 
tarqatishdagi ishtiroki musulmon jamiyatidagi o‘ta muhim vazifalardan biri 
ekanligini targ‘ib qildi. “Tarjimon”ga ayollar tarafidan yuborilgan kam sonli 
maktublarni o‘z sharhlari bilan nashr qildi, ularning tashabbuslarini qo‘llab-
quvvatladi. Shunday maktublardan birini chop qilar ekan, Gasprinskiy “bu 
muhtarama musulmon qizi Toshkent gimnaziyasida ta’lim olgan va uning o‘z 
bilimini xalq orasida yoyishga bo‘lgan samimiy ishtiyoqi bizni juda xursand 
qildi va bu ishda unga muvaffaqiyat tilaymiz”
66
, - deb sharh berdi. 
Gasprinskiyning ayollar masalasidagi asosiy qarashlari uning “Dorur-Rohat 
musulmonlari”, “Xotinlar o‘lkasi”
67
va boshqa adabiy asarlarida o‘z ifodasini 
topgan. 
“Tarjimon” zamon siyosatini ham muntazam yoritib borishga va 
munosabat bildirishga harakat qildi. Gasprinskiy gazeta sahifalarida 
65
Qarang: