Materiallarining izohli bibliografiyasi

 Voskresenskij, N. 
O 
perepiske N.I. Il’minskogo s kreshhenymi tatarami. – Kazan’, 1896; 
Znamenskij, 
P.V. 
Uchastie N.I.Il’minskogo v dele narodnogo obrazovanija v Turkestanskom krae 
// Pravoslavnyj sobesednik. 1900. Il’minskiy asos solgan o‘qitish tizimi haqida 
qarang: 
Dowler, Wayne
. Classroom and Empire: The Politics of Schooling Russia's 
Eastern Nationalities, 1860 – 1917. – Montreal: McGill-Queen's University Press, 
2001; 
Kriendler, Isabelle Teitz
. Educational Policies Towards the Eastern 
Nationalities in Tsarist Russia: a Study of Il’minskii’s System. Columbia University. 
Unpublished Ph.D. thesis, 1970. 
75
Ismail Gasprinskij. Istoriko-dokumental’nyj sbornik. – Kazan: Zhyen, 2006, – S. 434 
– 435. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
17 
ortidagi siyosiy fitnalar to‘g‘risida N.Il’minskiyning o‘limidan keyin, uning 
maxfiy xatlari
76
e’lon qilingandan keyingina biladi. Gasprinskiy gazeta 
o‘quvchilariga kitobni taqdim qilar ekan, “shamol qayoqdan esganligi”ni endi 
tushunganligini yozgan edi.
77
Gasprinskiy “Tarjimon” orqali xalq orasidan uning yo‘lboshchilari – 
intelligentsiya, ziyolilar sinfini yuzaga chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. 
Gasprinskiyga ko‘ra, intelligentsiya xalqni umummilliy g‘oya ostida 
birlashtiruvchi kuch, ular orqali umummilliy ishlarni amalga oshirish mumkin.
78
Gasprinskiy ziyolilarni millat boshiga qo‘yadi va ularni “millat otasi”, deydi. U 
Rossiya imperatori Petr I faoliyatini misol tariqasida keltiradi; uning amalga 
oshirgan ishlari orasida ilmning birinchi o‘ringa chiqargani va boshlang‘ich 
ta’lim ona tilida olib borilishini yo‘lga qo‘yganligiga alohida urg‘u beradi.
79
Gasprinskiy bu bilan ruslarning mahalliy millatlar ta’lim sohasida 
yurgizayotgan siyostiga qarshi chiqdi va bu yo‘nalishni o‘zining asosiy siyosiy 
tezislaridan biri sifatida belgiladi. 
19-asr oxiri 20-asr boshlaridagi musulmon Sharqi yangidan uyg‘onish 
davrining hal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy muammolaridan biri – ayollarning 
jamiyatda tutgan o‘rni masalasi edi. Bu masala “Tarjimon”ning birinchi sonidan 
boshlab asosiy ruknlaridan birini egalladi. Gasprinskiy 1887- hamda 1891-
yillari musulmon ayoliga mo‘ljallangan gazeta nashr qilish uchun rasmiy 
idoralarga murojaat qildi. Lekin Peterburgda o‘tirgan rus ma’murlari bu 
nashrlarning keragi yo‘q, degan vaj bilan chiqarishga ruxsat bermadi.
80
Oradan 
ancha yillar o‘tib Gasprinskiy “Tarjimon”ga ilova shaklida “Olami nisvon” 
(Ayollar dunyosi) gazetasi nashrini yo‘lga qo‘ydi. Bu ilovaga Gasprinskiyning 
qizi Shafiqa Gasprinskaya muharrirlik qildi. Gasprinskiy ayollar masalasiga oid 
maqolalarida ularning jamiyatdagi, oiladagi oddiy haq-huquqlari masalasida 
amalda, hatto, shariat qonunlariga ham murojaat qila olmasliklarini ko‘plab 
misollar orqali ochib berish bilan bir qatorda, ularning dunyoqarashlari 
kengayib borayotgani ham ko‘rsaishga harakat qildi. 
Ayol masalasi, yuqorida aytib o‘tilganidek, Gasprinskiyning adabiy 
asarlarida ko‘proq tahlilga tortilgan va ochib berilgan. U “Dorur-Rohat 
musulmonlari” romanida ayollarni barcha ishlarda erkaklar bilan bir qatorga 
qo‘yadi; ayol qozi obrazini yaratadi. Gasprinskiy ta’rif qilgan ideal jamiyatda 
ayol qozining roziligisiz yoki ishtirokisiz biror bir oilaviy yoki ayol huquqiga 
oid masala hal bo‘lmaydi. “Xotinlar o‘lkasi” romanida esa Gasprinskiy 
76
Qarang: