Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi
15
inglizlarning bosqinchilik siyosatini tanqid qilar ekan, ruslarning ham bu
sohadagi ishlarga ishora qiladi. “Tarjimon”ning 1887-yilgi sonlaridan
boshlab
e’lon qilingan “Farangiston maktublari” va “Sudan maktublari” romanlarida
Gasprinskiy toshkentlik madrasa talabasi, sayyoh Mulla Abbos nomidan o‘z
siyosiy qarashlarini ifoda etdi.
68
Mulla
Abbos Parijda ekan, “inglizlarning Misr
bilan na diniy va na qardoshlik bog‘liqligi bor. Ularning bu mamlakatga
kelishlari faqat bosqinchilik natijasidir. Bunga hech toqat qilib bo‘lmaydi”
69
,
degan so‘zlarni aytadi. Albatta, ko‘rinib turganidek, Gasprinskiy Mulla
Abbos
tilidan o‘zining haqiqiy siyosiy qarashlari va pozitsiyasini ochiqlab beradi.
Gasprinskiyning yuqorida nomi tilga olingan, “fantastik syujetlar bilan
siyosiy unsurlar chatishib ketgan adabiy asarlarining e’lon qilinish
vaqti muallif
tarafidan tasodifan tanlanmagan”, deb yozadi L.Klimovich. Bu romanlar o‘sha
davrning siyosiy qarama-qarshiliklari o‘ta kuchaygan vaqt, bir tarafdan rus-
frantsuz
ittifoqi, ikkinchi tarafdan ingliz va frantsuzlarning Afrika qit’asidagi
mustamlakachilik kurashlari avjiga chiqqan davrga to‘g‘ri keldi. Bu romanlarda
Gasprinskiy mustamlaka xalqlarning ozodlik kurashlari va bu yo‘ldagi
harakatlarining ochiq matbuotda yoritilishi masalasida ancha to‘siqlarga duch
kelgan. Shunday bo‘lsada, romanlarning ijobiy obrazlari qatorida Afrika
qit’asidagi ozodlik kurashining tarixiy qahramonlari –
Sharqiy Sudan ozodlik
harakatining boshlig‘i mahdi Muhammad Ahmad (1848-1885) hamda Jazoir
xalqining frantsuz mustamlakachilariga qarshi kurashiga boshchilik qilgan
“sharafli yo‘lboshchi va shayx”
70
Abdulqodir (1808-1883)ning nomlari tilga
olinishi ko‘p narsani anglatadi. Rus olimi L.Klimovichning fikriga ko‘ra,
Gasprinskiyning adabiy asarlari uning yopiq siyosiy faoliyatini aks ettiradi. U
kurash maydonini boshqa mamlakatga ko‘chirar ekan,
u yerdagi ozodlik
68
Mulla Abbos. Farangiston maktublari // Tarjimon. 1887.
№
4 – 9; 1887.
№
11 – 18;
1887.
№
20; 1887.
№
22; 1887.
№
24 – 29; 1887.
№
31 – 40; 1888.
№
1 – 4; 1888.
№
6; 1888.
№
7; 1888.
№
9 – 12; 1888.
№
14; 1888.
№
15; 1888.
№
24; 1888.
№
27;
1888.
№
28; 1888.
№
30; 1888.
№
33; 1888.
№
35; 1888.
№
38; 1888.
№
40; 1888.
№
42; 1888.
№
44–46; 1889.
№
4; 1889.
№
7; 1889.
№
8; 1889.
№
14; 1889.
№
15;
Mulla Abbos. Sudan maktublari // Tarjimon. 1889.
№
35 – 37, 1889.
№
40; 1889.
№
41; 1889.
№
43; 1889.
№
44; 1889.
№
46. “Farangiston maktublari” 1903-yili
boshqa nom bilan qayta nashr etildi. Mulla Abbos. Dorur-Rohat müsülmanlar
ı
yoki
diyar
ı
g‘arbiyaya sayahat // Tarjimon. 1903.
№
46–48; 1904.
№
2; 1904.
№
4; 1904.
№
5; 1904.
№
7; 1904.
№
8; 1904.
№
10; 1904.
№
15; 1904.
№
17; 1904.
№
20; 1904.
№
22; 1904.
№
24; 1904.
№
27; 1904.
№
29; 1904.
№
31; 1904.
№
33; 1904.
№
35;
1904.
№
37; 1905.
№
1. 1906 yili Gasprinskiy “Tarjimon”ning barcha o‘quvchilariga
ushbu asarni kitob holida bepul tarqatdi: Dorur-Rahat müsülmanlar
ı
. –
Bog‘chasaroy, 1906.
69
Sudan maktublari // Tarjimon, 1889,
№
36.
70
Sudan maktublari // Tarjimon, 1889,
№
46.
Zaynabidin Abdirashidov
16
kurashini juda yorqin tasvir etadi. So‘ngida esa o‘zining ham bu kurashga
tayyor ekanligini bildiradi.
71
Gasprinskiy faoliyatining boshidan rus siyosatining bosimi ostida harakat
qildi. U “Tarjimon” gazetasining
birinchi yillarini eslar ekan, shunday yozadi:
“Men o‘z fikrlarimni bildirganimida shunday ehtiyot bo‘lar edimki, birorta
so‘zimga e’tiroz bildirish mumkin emas edi. Mening har bir so‘zim bir emas,
besh qonunga muvofiq edi.”
72
Gasprinskiy o‘z so‘zlarida “rus davlati
hukmronligini ulug‘lashga” qanchalik harakat qilmasin rus ma’murlari
“Tarjimon” va uning noshirini ko‘rarga ko‘zlari yo‘q edi.
Nikolay Ostroumov
73
ustozi Nikolay Il’minskiy
74
ga yo‘llagan maktublaridan birida Gasprinskiy o‘ta
haddidan oshib ketayotganini yozadi.
75
Gasprinskiy o‘zi haqida bo‘lgan parda
71
Do'stlaringiz bilan baham: 
