Matematika oqíTÍw metodikasí

4.Háripli ańlatpalar. 
Matematika dástúrine baylanıslı háripli ańlatpalar 1-klastan 
baslap kiritiledi. Bul jerde oqıwshılar 
a+x=b x+c=d 
kórinisindegi 
teńlemelerdi 
sheshiwde 
hám 
máselelerdi 
teńlemeler járdeminde sheshiwde, belgisiz sandı belgilew ushın 
simvol sıpatında isletiletuǵın x háribi menen tanısadı. 
2-klasta x hárip ózgeriwshini belgileytuǵın simvol sıpatında 
kiritiledi. Bul baslawısh klaslardan-aq ózgeriwshi túsinigin 
250

---

qáliplestiriw hám balalardı simvollardıń matematikalıq tilde ańlatpa 
qılıw imkaniyatın beredi. 
Háriptiń ózgeriwshini belgilew ushın simvol sıpatındaǵı mánisin 
ashıp beriwge tayarlıq jumısı 2-klasta oqıw jılınıń basında qosıw 
hám alıw ámellerin tákirarlaw múnásibeti menen ótkeriledi. Háriptiń 
kiritiliwi menen bir waqıtta tayarlıq dáwirinde, balalar jańa 
terminler: «matematikalıq ańlatpa» hám «matematikalıq ańlatpanıń 
mánisi» menen anıqlamasız tanısadı. Bul dáwirde qosındı hám 
qaldıqtı tabıwǵa baylanıslı birdey mazmundaǵı ápiwayı arifmetikalıq 
máselelerdi sheshiw boyınsha jumıs alıp barıladı. 
5.Bilimlerdi ulıwmalastırıwda háripli simvolikadan paydalanıw 
Oqıwshılar háripli simvolikanıń mánisin túsinip alǵanınan soń, 
háriplerdi qollanıwda qáliplesip atırǵan bilimlerdi ulıwmalastırıw 
quralı sıpatında paydalanıw múmkin. 
1.Arifmetikalıq ámellerdiń qásiyeti, arifmetikalıq ámelleriniń 
komponentleri barlıq nátiyjeleri arasındaǵı baylanıstı hám t.b. lardı 
háripler járdeminde jazıwda oqıwshılar a+a+a+a qosındını 4∙a 
kóbeyme menen almastıradı hám bunday pikir júritiledi: bul jerde 
qosılıwshılar birdey (a), demek qosındını kóbeyme menen 
almastırıw múmkin, birinshi kóbeytiwshi a, ekinshi kóbeytiwshi 4 
sanı boladı, sebebi qosılıwshılar tórtew. 
2.Arifmetikalıq 
ámellerdiń háripler járdeminde jazılǵan 
qásiyetlerin, baylanısların, qatnasların hám.t.b. oqıw. 
Mısalı, «(a+35)-a» ańlatpanı oqıń hám onıń nege teń ekenligin 
tabıń. Oqıwshılar tómendegishe pikir júritedi. 
«a hám 35 sanlarınıń qosındısınan birinshi qosılıwshı a nı alıw 
kerek, ekinshi qosılıwshı 35 payda boladı» 
Jazamız: (a+35)-a=35 
3.Arifmetikalıq 
ámellerdiń qásiyetlerin biliw tiykarında 
ańlatpalardı almastırıw. 
Mısalı, (5+b)∙3=(5+b)+(5+b)+(5+b) 
Jazıwın tamamlań, degende tapsırmanı orınlap atırǵanda
oqıwshılar tómendegishe pikir júritedi: 
«teńliklerdiń shep tárepindegi 5 xám b sanlarınıń qosındısın 3 ke 
kóbeytemiz: oń tárepten qansha payda bolsa, shep tárepte de sonsha 
251

---

payda bolıwı ushın 5 ti 3 ke kóbeytip hám ekinshi qosılıwshı b nı 3 
ke kóbeytip, nátiyjelerdi qosıw kerek. 
4.Berilgen teńlik yamasa teńsizliklerdiń sanlı mánislerin ornına 
qoyıw járdeminde payda etiw múmkin. 
5∙(2a+b)=10a+5b teńlikti a=3, b=5 de tekseriń: 
5∙(2∙3

5)


5∙(6

5)

5... 

55, 10∙3 

5∙5 

30 

25 

55 
Háripli simvollardı kiritiwdiń 2-basqıshında sanlı ańlatpanı 
parametrlik háripler menen almastırıw máselesi turadı. Sol usılda 
sanlı ańlatpa háripli ańlatpaǵa almastırıladı. 
5 
0 
5 

0 
13 
20 
13 

20 
41 
41 
41 

41 
a 
b 
a 

b 
1-qosılıwshı 
2 -qosılıwshı 
qosındı 
Sonday-aq, ayırma ushın da keste dúziledi. 
15 
12 
15-12 
20 
0 
20-0 
13 
7 
13-7
a 
b 
a-b 
Kemeyiwshi 
Alınıwshı
Ayırma
Háripli ańlatpanıń mánisin esaplaw 3 basqıshqa bólinedi. 
1.Aldın háripli ańlatpa alınıp, háriplerdiń ornına sanlar qoyıw. 
m 
n 
m-n 
3.Máseleniń shártine háripler kiritip, onıń ornına mánisler berip 
esaplaw. 
Mısalı, Avtosarayda a mashina bar edi, jáne s mashina keldi. 
Avtosarayda qansha mashina boldı?